ZÜRKĀNÎ, Muhammed b. Abdülbâkī

(محمّد بن عبد الباقي الزرقاني)

Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdilbâkī b. Yûsuf ez-Zürkānî

(ö. 1122/1710)

Mâlikî fakihi ve muhaddis.

1055’te (1645) Kahire’de doğdu ve orada yetişti. Aslen Aşağı Mısır’daki Menûfiye vilâyetinin Zürkān köyündendir. Babası Abdülbâkī’den ve Nûreddin el-Üchûrî, Muhammed el-Bâbilî, Nûreddin eş-Şebrâmellisî, Muhammed b. Abdullah el-Haraşî gibi âlimlerden ders aldı. Babasından sonra en çok faydalandığı hocası kendisine muîdlik yaptığı Şebrâmellisî’dir. Zürkānî’nin öğrenim için Kahire dışında bir yere gittiği bilinmemektedir. Eğitimini tamamladıktan sonra babası gibi Ezher’de görev aldı ve hayatının sonuna kadar fıkıh ve hadis dersleri okuttu. Kaynaklarda hâfız, müctehid, muhaddis, ilmiyle amel eden bir kişi olarak nitelendirilen Zürkānî’nin öğrencileri arasında Abdullah b. Muhammed eş-Şebrâvî, Muhammed b. Halîl el-Aclûnî, Muhammed Zeytûne et-Tûnisî, Muhammed b. Muhammed et-Tûnisî el-Büleydî, Ebü’l-Hasan Ali b. Muhammed es-Sekkât, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Mustafa es-Sabbâğ el-İskenderî, Muhammed b. Ahmed el-Aşmâvî sayılabilir. Zürkānî daha çok hadis ve siyer alanında eser vermiştir.

Eserleri. 1. Şerĥu’l-Muvaŧŧaǿ (Ebhecü’l-mesâlik bi-şerĥi Muvaŧŧaǿi’l-İmâm Mâlik). el-Muvaŧŧaǿın önemli şerhlerinden biri olup birçok defa basılmıştır (nşr. Nasr el-Hûrînî, I-IV, Kahire 1279-80, 1310, 1320, 1325, 1355, 1399; nşr. İbrâhim Atve İvaz, I-V, Kahire 1381-82, 1389; I-IV, Beyrut 1398, 1407/1987, 1410/1990). Müellifin belirttiğine göre eser 1109-1112 yılları arasında kaleme alınmıştır. İbn Hacer el-Askalânî’nin Buhârî şerhini örnek alan Zürkānî eserini eğitim amaçlı kullanılmak üzere orta hacimde yazmıştır. Müellifin zengin bir kaynakçaya dayandığı, V-VI. (XI-XII.) yüzyıl hadis şerhlerine ve Memlükler döneminin hadis literatürüne vâkıf olduğu görülmektedir. Temel kaynakları arasında meşhur sıhah ve sünenlerle musanneflerin yanı sıra Hattâbî’nin hadis şerhleri, İbn Abdülber en-Nemerî’nin et-Temhîd’i, İbn Battâl el-Kurtubî’nin Buhârî şerhi, Bâcî’nin el-Münteķā’sı, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî’nin el-Ķabes’i ve Âriżatü’l-aĥveźî’si, Ahmed b. Ömer el-Kurtubî’nin el-Müfhim şerĥu Śaĥîĥi Müslim’i, Nevevî’nin el-Minhâc’ı, İbn Hacer’in Fetĥu’l-bârî’si, Süyûtî’nin el-CâmiǾu’ś-śaġīr’i ile Sünen-i Nesâǿî ve el-Muvaŧŧaǿ gibi çeşitli eserler yer alır. Bunların yanı sıra dil ve garîbü’l-hadîs kitaplarını, Ebû Bekir İbnü’l-Arabî, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî, Beyzâvî ve Fahreddin er-Râzî’nin tefsirlerini, Kādî İyâz’ın Tertîbü’l-medârik’ini, Şehâbeddin el-Karâfî’nin el-Furûķ ve eź-Źaħîre’sini, İbn Dakīkul‘îd, Takıyyüddin es-Sübkî ve Tâceddin es-Sübkî’nin eserlerini, İbnü’l-Hâcib’in el-Muħtaśar’ını ve diğer fıkıh usulü eserlerini kullandığı görülür. Öte yandan Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin Evcezü’l-mesâlik adlı el-Muvaŧŧâǿ şerhini kaleme alırken başvurduğu temel kaynaklar arasında Zürkānî’nin bu eseri de vardır. 2. Muħtaśarü’l-Maķāśıdi’l-ĥasene (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1401/1981, 1403/1983, 1416/1995; Beyrut 1983). Zürkānî, Sehâvî’nin halk arasında meşhur olan hadislerle ilgili eseri üzerine biri büyük, diğeri onun özeti şeklinde küçük hacimli iki ihtisar çalışması yapmıştır. Bazı kütüphane kayıtlarında Ĥüsnü leǿâli’d-dürer bi-îcâzi’l-Muħtaśar adıyla da kaydedilen küçük hacimli ihtisar (Süleymaniye Ktp., Harput, nr. 127) basılmıştır, büyüğü hakkında ise bilgi bulunmamaktadır. Eserde farklı lafızlarla tekrarlanan rivayetlerden birini tercih eden Zürkānî, el-Maķāśıdü’l-ĥasene’de yer almayan bazı ilâveler yapmıştır. En önemli katkılarından biri de her rivayetin sıhhatine dair notlar eklemesidir. 3. Şerĥu’l-Manžûmeti’l-Beyķūniyye fî muśŧalaĥi’l-ĥadîŝ (Kahire 1305, 1310, 1324, 1349, 1368; Halep 1383; Beyrut 1405/1985, 1409/1989; nşr. Muhammed Emîn Ferşûh, Beyrut 1410/1990). Ömer b. Muhammed ed-Dımaşkī el-Beykūnî’nin hadis usulüne dair otuz dört beyitlik eserinin şerhidir. Atıyyetullah b. Atıyye el-Üchûrî bu şerh üzerine bir hâşiye yazmıştır (Kahire 1305, 1324, 1368). 4. Şerĥu’l-Mevâhibi’l-ledünniyye (İşrâķu meśâbîĥi’s-sîreti’n-nebeviyye bi-mezci es-râri’l-Mevâhibi’l-ledünniyye). Ahmed b. Muhammed el-Kastallânî’nin meşhur eserinin şerhi olup birçok defa basılmıştır (Bulak 1271, 1278, 1291; I-VIII, Kahire 1325-28; I-VIII, Beyrut 1393/1973; nşr. Muhammed Abdülazîz el-Hâlidî, I-XII, Beyrut 1417/1996). Fas Alevî sultanı Mevlây Süleyman ile Şemseddin Muhammed b. Ahmed eş-Şevberî’nin bu esere birer hâşiye yazdığı kaydedilir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1972; Îżâĥu’l-meknûn, II, 603). Zürkānî eserini 13 Cemâziyelevvel 1117’de (2 Eylül 1705) tamamladığını, henüz tamamlanmadan eserin meşhur olduğunu ve nüshalarının yayıldığını söyler. 5. el-ǾUķūdü’l-cevheriyye li-ĥalli esǿileti’l-Maġribiyye: el-Esǿiletü’l-muĥayyire ĥavle’d-dünyâ ve’l-âħire (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1409, 1410). Zürkānî’ye manzum halde sorulan elli üç soruya verdiği cevaplardan oluşur. 6. Risâle fi’s-sebǾa elleźîne yužılluhümüllāh yevme’l-ķıyâme yevme lâ žılle illâ žılluhû (Muħtaśarü’l-Ħıśâli’l-mûcibe li’ž-žılâl) (nşr. Nûreddin Şubed, Rabat 1430/2009). Şemseddin es-Sehâvî’nin el-Ħıśâlü’l-mûcibe li’ž-žılâl adlı eserinin bazı önemli ilâvelerle yapılmış ihtisarıdır (Risâle fi’s-sebǾa, neşredenin girişi, s. 32). Zürkānî ayrıca farklı rivayetlerde zikredilen doksan dört hasleti şiir halinde özetlemiştir (a.g.e., s. 79-81). 7. Şerĥu’s-Sevâdi’l-aǾžam. Hakîm es-Semerkandî’nin akaidle ilgili eserinin şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 363/1; bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1061). Zürkānî’nin bunların dışında hadisle ilgili Vüśûlü’l-emânî adlı bir eserle küçük bir “sebet”inin bulunduğu nakledilir.

BİBLİYOGRAFYA:

Muhammed b. Abdülbâkī ez-Zürkānî, Risâle fi’s-sebǾa (nşr. Nûreddin Şubed), Rabat 1430/2009, neşredenin girişi, s. 15-28, 32; Murâdî, Silkü’d-dürer, IV, 32-33; Ali Paşa Mübârek, el-Ħıŧaŧü’t-Tevfîķıyye, Kahire 1994, XI, 242; Serkîs, MuǾcem, I, 967; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, I, 317-318; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, III, 383; Sezgin, GAS, I, 462; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 456-457; II, 778, 832; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 184; Îżâĥu’l-meknûn, II, 603; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, s. 99-100; M. Zekeriyyâ el-Kandehlevî, Evcezü’l-mesâlik ilâ Muvaŧŧaǿi Mâlik (nşr. Takıyyüddin en-Nedvî), Dımaşk 1424/2003, I, 122; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 506-507; II, 1061; III, 1791, 1972; M. Muranyi, al-Zurķānī”, EI² (İng.), XI, 572; Hişâm Karîse, “Zürķānî, Ebû ǾAbdullah Muĥammed b. ǾAbdülbâķī”, Mv.AU, XI, 123-125.

Tuncay Başoğlu