ZÜRKĀNÎ, Muhammed Abdülazîm
(محمّد عبد العظيم الزرقاني)
(ö. 1367/1948)
Menâhilü’l-Ǿirfân adlı eseriyle tanınan Mısırlı âlim.
Doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber 1880’li yıllarda doğduğu kaydedilmektedir. Mısır’ın Garbiye vilâyetinde Sante’ye bağlı Ca‘feriye köyünden olup Zürkānî nisbesi Menûfiye vilâyetinde Telâ’ya bağlı Zürkān köyünden gelmektedir. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyip temel dinî bilgileri aldıktan sonra 1911’de el-Ma‘hedü’l-Ahmedî’de öğrenim görmeye başladı. Daha sonra Ezher Üniversitesi’ne girdi ve İlâhiyat (Usûlüddin) Fakültesi’nden mezun oldu. 1925’te âlimiyye diploması aldı. 1926’da Ma‘hedü’z-Zekāzîk’a ve ardından Ma‘hedü Tantâ’ya öğretmen tayin edildi. Bir süre imam olarak da görev yaptıktan sonra önce Ma‘hedü’l-Kāhire’ye, 1939’da Kur’an ilimleri ve hadis okutacağı Ezher’in İlâhiyat Fakültesi’nde hocalığa getirildi. Zürkānî Kahire’de öldü. Başta Kur’an ilimleri olmak üzere hadis, fıkıh ve kelâm gibi alanlarda kendini yetiştirmesi yanında edebiyat, tarih, felsefe ve sosyolojiyle de ilgisi vardı. Zürkānî, ulûmü’l-Kur’ân’ı çağdaş bir üslûpla ifade etmeye ve Kur’an’la ilgili bazı güncel şüphe ve tereddütleri gidermeye çalışmasıyla dikkat çekmiştir. Eserlerinde edebî bir üslûp kullanmış, bu arada şiirle de uğraşmıştır.
Eserleri. 1. Menâhilü’l-Ǿirfân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân. Kur’an ilimleri alanında modern dönemde yazılmış en meşhur eserlerden biridir. Eserde Süyûtî’nin el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’ı başta olmak üzere 100’den fazla kaynağa atıf yapılmakla birlikte müellifin kaynak kullanımı hususunda her zaman titiz davranmadığı ve bazı konularda ikinci derecede kaynaklardan faydalandığı halde asıl kaynağa atıf yaptığı görülmektedir (örnekler için bk. Hâlid b. Osman Ali es-Sebt, I, 91-97, 125). Eserde Kur’an ilimlerinin temel meseleleri on yedi başlık altında incelenmiş olup en çok yer ayrılan konulardan biri i‘câzü’l-Kur’ân’dır. Zürkānî Kur’an ilimleri sahasında Zerkeşî ve Süyûtî gibi âlimlere göre daha az sayıda konuyu ele almakla birlikte çalışmasında, önceki eserlerde müstakil başlık altında incelenmeyen ulûmü’l-Kur’ân’ın anlamı ve tarihi, Kur’an’ın tercümesi ve üslûbu gibi farklı başlıklara da yer vermiştir. Menâhilü’l-Ǿirfân’da Kur’an’la ilgili şüpheler konusu üzerinde genişçe durulması, Cemâleddîn-i Efgānî ve Muhammed Abduh ekolünün müellif üzerindeki etkisiyle açıklanmaktadır (a.g.e., I, 128, 134; II, 929). Çeşitli baskıları yapılan eser (Kahire 1362, 1372-1373, 1980; Beyrut 1988, 2003, 2004, 2005) Hânî el-Hâc (Kahire, ts.), Fevvâz Ahmed Zemerlî (Beyrut 1415/1995, 1417/1996), Ahmed b. Ali (Kahire 2001), Bedî‘ Seyyid Lehhâm’ın (Dımaşk 2001) ve Ahmed Îsâ el-Muasrâvî’nin (Kahire 1424/2003) tahkikiyle de neşredilmiştir. Zürkānî kitabının bazı Doğu dillerine tercüme edildiğini belirtmektedir (Menâhilü’l-Ǿirfân, I, 10). Muhsin Ârmîn eseri Terceme-i Menâhilü’l-Ǿirfân fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân adıyla Farsça’ya çevirmiştir (Tahran 1385 hş./2006). Hâlid b. Osman Ali es-Sebt, Dirâse taķvîmiyye li-kitâbi Menâhili’l-Ǿirfân li’z-Zürķānî (1412, el-Câmiatü’l-İslâmiyye, Medîne-i Münevvere, bk. bibl.), Arif Serkan Eser, Ulûmu’l-Kur’ân Geleneği ve Muhammed Abdulazim Zürkânî’nin Menâhilü’l-İrfân fi Ulûmi’l-Kur’ân Adlı Eseri (2011, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Sedat Sağdıç, Zerkâni’nin Menâhilü’l-İrfân Adlı Eseri Çerçevesinde Kur’an’a Yönelik Şüpheler ve Verilen Cevaplar (2011, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü), Ulâ Abdullah İbrâhim el-Kudât Cühûdü’l-İmâm ez-Zürķānî fî ibrâzi delâǿili iǾcâzi’l-Ķurǿâni’l-kerîm ve’d-difâǾi Ǿanhu (1432/2011, Câmiatü’l-Medîne el-âlemiyye) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamışlardır. 2. el-Menhelü’l-ĥadîŝ fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ (Kahire 1366/1947).
3. Fi’l-BidaǾı ve mevķıfi’l-İslâm minhâ. Ezher’in İlâhiyat Fakültesi öğrencileri için hazırlanmış bir çalışmadır (Kahire 1362). 4. Fi’d-daǾve ve’l-irşâd. Zürkānî’nin ayrıca el-Hidâyetü’l-İslâmiyye dergisinde makaleleri ve Sefînetü’l-aħbâr dergisinde şiirleri yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Zürkānî, Menâhilü’l-Ǿirfân (nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî), Beyrut 1415/1995, I, 10; II, 188, 193; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 210; Hâlid b. Osman Ali es-Sebt, Kitâbü Menâhili’l-Ǿirfân li’z-Zürķānî: Dirâse ve taķvîm, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dâru İbn Affân li’n-neşr ve’t-tevzî‘), I-II; http://www. almoajam.org/poet_details.php?id=6581.
Mehmet Suat Mertoğlu