ZÜBEYDÎ, Ebû Bekir
(أبو بكر الزبيدي)
Ebû Bekr Muhammed b. el-Hasen b. Abdillâh b. Mezhic ez-Zübeydî
(ö. 379/989)
Endülüslü Arap dili ve edebiyatı âlimi.
316 (928) yılında İşbîliye’de (Sevilla) doğdu, burada yetişti ve burada meşhur oldu. Yemen’in büyük kabilelerinden Zübeyd’e mensuptur. Dedeleri Yemen’den Humus’a, oradan da İşbîliye’ye hicret etmiştir. Zübeydî, Arap dili ve edebiyatı alanında ismini duyurunca Endülüs Emevî Halifesi II. Hakem tarafından hilâfet merkezi Kurtuba’ya (Cordoba) davet edildi. Burada halifenin oğlu veliaht II. Hişâm’ın özel hocalığını yaptı, bu vesileyle büyük imkânlara kavuştu. Ayrıca ilmini geliştirmek için uygun bir ortam buldu. Kendisinden lugat ve şiir konularında faydalandığı dönemin otoritesi Ebû Ali el-Kālî başta olmak üzere muhaddis Kāsım b. Asbağ, Ahmed b. Saîd b. Hazm es-Sadefî’den; nahiv âlimi Muhammed b. Yahyâ er-Rebâhî, Saîd b. Fahlûn b. Saîd ile kendi babasının talebeleri olan İbnü’l-Bâcî el-İşbîlî (Abdullah b. Muhammed b. Ali b. Şerîa) ve İbnü’l-Kūtıyye el-İşbîlî’den yararlandı. Aralarında büyük lugat âlimi İbn Sîde’nin babası İsmâil b. Sîde, Arap dili ve edebiyatı âlimi Vezir İbn Ebû Ubeyde (Hassân b. Mâlik), Ubâde b. Mâüssemâ, Vezir İflîlî (İbnü’l-İflîlî), lugat âlimi Temmâm b. Gālib (İbnü’t-Teyyân) ve kendi oğulları Ebü’l-Kāsım Ahmed ile Ebü’l-Velîd Muhammed’in bulunduğu öğrenciler yetiştirdi. II. Hakem’in vefatı üzerine (366/976) yerine geçen oğlu II. Hişâm, Zübeydî’yi Kurtuba kadılığına tayin etti, ardından emniyet güçlerinin (şurta) başına getirdi. Daha sonra memleket özlemi çektiği için İşbîliye kadılığına gönderdiği Zübeydî 1 Cemâziyelâhir 379 (6 Eylül 989) tarihinde bu görevde iken vefat etti. Yöneticiler ve ilim adamlarıyla yakın ilişki kuran Zübeydî, zamanında ilmî meselelerin çözümü hususunda kendisine başvurulan bir kişi olmuş, Endülüs’te IV. (X.) yüzyılın en büyük dil bilginlerinden kabul edilmiştir. Müstakil bir divanı bulunmamakla birlikte kaynaklarda şiirlerinden örneklere yer verilmiştir (Seâlibî, II, 71-72).
Eserleri. 1. el-Vâżıĥ fî Ǿilmi’l-ǾArabiyye. Arap gramerini yalın biçimde veciz bir üslûpla anlatan, özellikle Endülüs’te ilgi görmüş bir kitaptır (nşr. Emîn Ali es-Seyyid, Kahire 1395/1975; nşr. Abdülkerîm Halîfe, Amman 1382/1962, 1396/1976). Eser üzerine Abdullah b. Muhammed el-Eslemî şerh, Nihâd el-Mûsâ el-Müstedrek Ǿalâ Kitâbi’l-Vâżıĥ adıyla zeyil yazmış (nşr. Abdülkerîm Halîfe, Amman 1978), Abdülkuddûs el-Ensârî de MaǾa Kitâbi’l-Vâżıĥ ismiyle eserin sunumunu, eleştiri ve analizini yaptığı bir telif ortaya koymuştur (Cidde 1407/1987). 2. Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn ve’l-luġaviyyîn. Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn, Ŧabaķātü’n-nüĥât, Ŧabaķātü’l-luġaviyyîn ve’n-nüĥât adıyla da zikredilen eser, Ebü’l-Esved ed-Düelî’den müellifin hocası Muhammed b. Yahyâ er-Rebâhî’ye kadar nahiv, lugat ve edebiyat alanında 296 kişinin hayatını ve eserlerini konu edinmiştir. En önemli kaynağı Ebü’t-Tayyib el-Lugavî’nin Merâtibü’n-naĥviyyîn’idir. II. Hakem’in emriyle 363-365 (974-976) yıllarında telif edilen eserde dil mektepleri âlimleri bazı tabakalara ayrılmış, nahivcilerle lugatçılar ayrı ayrı bölümlerde ele alınmış, Basra, Kûfe, Karaviyyûn ve Endülüs dil mektepleri tek tek sayılıp başlangıçtan Zübeydî’nin dönemine kadar geçen pek çok müellif hakkında bilgi verilmiş, dilciler bulundukları yerlere ve izledikleri metotlara göre tasnif edilmiş, bu arada ilmî şecereleri de kaydedilmiştir (nşr. Matteo, Roma 1919; kısmen nşr. Fritze Krenkow, RSO, VIII, Roma 1919-1920, s. 107-156; nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, Kahire 1952, 1373/1954, 1392/1973, 1984). 3. Muħtaśarü’l-ǾAyn. Arap dilinin ilk tam sözlüğü olan Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ǾAyn’ının
muhtasarıdır. Zübeydî eserdeki bazı hataları düzeltmiş, bazı kelimeleri ait oldukları yerlere almış, atlanan kelimeleri ilâve etmiş, bu çalışmasıyla büyük bir şöhrete kavuşmuştur. Süyûtî ve Sıddîk Hasan Han birçok kişinin bu eseri asıl metne tercih ettiğini belirtir. Bazı âlimlerse asıl metinde bulunan Kur’an şevâhidi ile Arap şiirlerinin sahihini Muħtaśarü’l-ǾAyn’a almayıp kaynağını bozduğu iddiasıyla Zübeydî’yi eleştirmiştir (nşr. Allâl el-Fâsî-Muhammed b. Tâvît et-Tancî, Rabat, ts.; nşr. Salâh Mehdî el-Fertûsî, Bağdat 1991; nşr. Nûr Hâmid eş-Şâzilî, I-II, Beyrut 1417/1996). 4. İstidrâkü’l-ġalaŧ el-vâķıǾ fî Kitâbi’l-ǾAyn. Bu eserin Muħtaśarü’l-ǾAyn ile aynı olduğu ileri sürülmüşse de burada Kitâbü’l-ǾAyn’da mevcut bazı hatalar düzeltilmiştir. Zübeydî hataların sözlüğe Halîl’in halefleri tarafından sokulduğunu belirtmektedir (nşr. Abdülalî el-Vedgīrî-Salâh Mehdî el-Fertûsî, Dımaşk 1999, 2003). Öte yandan Zübeydî’ye nisbet edilen el-Müstedrek Ǿalâ Kitâbi’l-ǾAyn (Rabat, el-Mektebetü’l-Haseniyye, nr. 239) bu eserle aynı olmalıdır. Yine Zübeydî’ye izâfe edilen el-Müstedrek mine’z-ziyâde fi’l-BâriǾ Ǿalâ Kitâbi’l-ǾAyn’da müellif Ebû Ali el-Kālî’nin el-BâriǾ adlı sözlüğünden yaptığı iktibaslarla Kitâbü’l-ǾAyn’ı tamamlamıştır. 5. Laĥnü’l-Ǿavâm (nşr. G. Krotkoff [Bull. Coll. Arts and sci.; II, Bağdat 1957, s. 183-196]; nşr. Ramazan Abdüttevvâb, Kahire 1964, 1420/2000; nşr. Abdülazîz Matar, Laĥnü’l-Ǿâmme adıyla, Küveyt 1968). Bazı kaynaklarda Mâ yelĥanü fîhi Ǿavâmmü’l-Endelüs, Kitâbün fîhi laĥnü’l-Ǿavâm adıyla geçen eserde Endülüs halkının yanlış kullandığı kelimeler tashih edilmiştir. Ebû İmrân Mûsâ b. Ali’nin yazdığı Şerĥu Laĥni’l-Ǿâmme li’z-Zübeydî günümüze ulaşmamıştır. İbn Hişâm el-Lahmî el-İşbîlî’nin el-Medħal ilâ taķvîmi’l-lisân ve taǾlîmi’l-beyân adlı eserinin (nşr. José Pérez Lazaro, I-II, Madrid 1990) birinci bölümü Zübeydî’nin bu eserine reddiye olup Abdülazîz Matar tarafından yayımlanmıştır (MMMA [Kahire], XII/2 [1386/1966], s. 21-90). Nâşirler, Laĥnü’l-Ǿavâmm’ın yazma nüshalarında bulunmayıp sonraki lugatların bir kısmında Zübeydî’ye nisbet edilen kelimeleri kitabın sonuna eklemiştir. Zübeydî’ye ait ez-Ziyâdât Ǿalâ Kitâbi Iślâĥı Laĥni’l-Ǿâmme de neşredilmiştir (nşr. Abdülazîz es-Sâverî, Kahire 1415/1995). İbn Şüheyd, Zübeydî’nin bu konuda yazdığı iki kitabı et-Tehźîb bi-muĥkemi’t-tertîb: el-CemǾ beyne Kitâbey Laĥni’l-Ǿâmme adıyla bir araya getirmiştir (nşr. Ali Hüseyin el-Bevvâb, Riyad 1420/1999). 6. el-İstidrâk Ǿalâ Sîbeveyhi fî Kitâbi’l-Ebniye ve’z-ziyâdât Ǿalâ mâ evradehû fîhi müheźźeben. Kaynaklarda Kitâbü’l-Esmâ ve’l-efǾâl ve’l-ĥurûf, Ebniyetü Sîbeveyhi, Ebniye fî Şerĥi Kitâbi Sîbeveyhi, Ebniyetü Kitâbi Sîbeveyhi, Ebniyetü’l-Kitâb adıyla da geçen eserde Zübeydî, Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ında bulunmayan seksen sarf kalıbına yer verdiği gibi düzeltmeler de yapmıştır (nşr. Ignazio Guidi, Kitâb al-İstidrâk di Abū Bakr az-Zubaydī, Roma 1890; Bağdat 1971; nşr. Hannâ Cemîl Haddâd, Riyad 1407/1987; nşr. Râtib Hammûş, Dımaşk 2002). Adı bilinmeyen bir müellif, bundan yaptığı seçmeleri Emŝiletü’l-ebniye fî Kitâbi Sîbeveyhi: Tefsîrü Ebî Bekr ez-Zübeydî adıyla yayımlamıştır (nşr. M. Halîfe ed-Dennâ‘, Beyrut 1996). Bunlardan başka Zübeydî’ye Risâletü’l-İntiśâr li’l-Ħalîl, Kitâbü Basŧi’l-BâriǾ (li’l-Ķālî), er-Red Ǿalâ İbn Meserre/Hetkü sütûri’l-mülĥîdîn (sûfî-filozof İbn Meserre’ye ve taraftarlarına reddiyedir), Aħbârü’l-fuķahâǿi’l-müteǿaħħirîn min ehli Ķurŧuba, el-Ġāye fi’l-Ǿarûż, et-Taķrîż, el-İħtiśâr min Śaĥîĥi’l-Buħârî (Tunus’ta bir yazmasının bulunduğu kaydedilmektedir) gibi eserler de nisbet edilmektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Faradî, Târîħu Ǿulemâǿi’l-Endelüs (nşr. Francisco Codera y Zaidin), Madrid 1891, I, 383; (nşr. İzzet el-Attâr el-Hüseynî), Kahire 1373/1954, II, 92; Ebû Mansûr es-Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1375/1956, II, 71-72; İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, IV, 221-222; Humeydî, Ceźvetü’l-muķtebis (nşr. M. Tâvît et-Tancî), Kahire 1372/1952, s. 20, 43-45; İbn Hayr, Fehrese, s. 346-347; Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, s. 56-57; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XVIII, 179; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, III, 108-109; İbn Hallikân, Vefeyât (Abdülhamîd), IV, 7; İbn Saîd el-Mağribî, el-Muġrib, I, 255-256; İbn İzârî, el-Beyânü’l-muġrib, II, 62; Safedî, el-Vâfî bi’l-vefeyât, Dımaşk 1959, II, 813; Burhâneddin İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb, Kahire 1351/1932, s. 263-264; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’n-nüĥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Muhsin Gıyâz), Necef 1974, s. 88-89; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 84-85; Ahmed b. Muhammed el-Makkarî, Nefĥu’ŧ-ŧîb (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1367/1949, V, 24, 152-154; VI, 66; Brockelmann, GAL Suppl., I, 203; Elbîr Habîb Mutlak, el-Ĥareketü’l-luġaviyye fi’l-Endelüs, Beyrut 1967, s. 123-165; Ni‘met Rahîm el-Azzâvî, Ebû Bekir ez-Zübeydî el-Endelüsî ve âŝârühû fi’n-naĥv ve’l-luġa, Bağdad 1395/1975, tür.yer.; Emîn Ali es-Seyyid, “Ebû Bekir ez-Zübeydî”, Âdâbü’r-Râfideyn, I, Musul 1971, s. 123-150; Salâh Mehdî el-Fertûsî, “ǾAlâķatü Muħtaśari’l-ǾAyn li-Ebî Bekr ez-Zübeydî bi-Kitâbi’l-ǾAyn”, MMİIr., XXXIX/1 (1988), s. 234-244; R. Sellheim, “al-Zubaydī”, EI² (İng.), XI, 548-549; Tevfîk Ferîre, “ez-Zübeydî”, Mv.AU, II, 58-60.
Halit Zevalsiz