ZİYÂEDDİN el-MAKDİSÎ
(ضياء الدين المقدسي)
Ebû Abdillâh Ziyâüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Ahmed el-Makdisî es-Sa‘dî
(ö. 643/1245)
el-Eĥâdîbü’l-muħtâre adlı eseriyle tanınan Hanbelî hadis âlimi.
6 Cemâziyelâhir 569’da (12 Ocak 1174) Dımaşk’ın Kāsiyûn dağının eteklerindeki Sâlihiye mahallesinde doğdu. 567’de (1171) doğduğuna dair bilgi doğru değildir. Sa‘diyyûn kabilesinden olup dedelerinin asıl yurdu olan Kudüs yakınındaki Cemmâîl köyüne nisbetle Cemmâîlî, Dımaşk’ta doğup burada vefat ettiği için Dımaşkī, doğduğu mahalleye izâfetle Sâlihî nisbeleriyle de anılmış, Ziyâeddin veya Hâfız ez-Ziyâ lakaplarıyla meşhur olmuştur. Babası devrin âlimlerinden Abdülvâhid b. Ahmed el-Makdisî, annesi aynı aileden dindar bir kadın olan Rukıyye bint Ahmed el-Makdisiyye’dir. Ziyâeddin çok küçük yaşta ailesinin yanında okuma yazma öğrendi ve Kur’an’ı ezberledi. Yine küçük yaşta iken ailenin diğer fertleriyle birlikte ders halkalarına katılmaya başladı. İlk hocaları arasında Ebü’l-Meâlî Abdullah b. Abdurrahman es-Sülemî, Ebü’l-Fazl İsmâil b. Ali el-Cenzevî ve Muhammed b. Hamza el-Kureşî gibi âlimler zikredilmektedir. Daha sonra Şam bölgesini dolaştı ve Mizze’de Ebû Ali Ahmed b. Ebü’l-Kāsım ez-Zevzenî’den ve diğer hocalardan ders aldı. 593’te (1197) Muhammed b. Halef el-Makdisî’nin kızı Asiye ile evlendi.
Evlendikten kısa bir süre sonra çeşitli ilmî seyahatler yaptı. 594 (1198) yılında Mısır’a yaptığı ilk seyahatinde İbn Neciyye diye bilinen Ebü’l-Hasan Ali b. İbrâhim ed-Dımaşkī, Ebû Abdullah Muhammed b. Hamd el-Ensârî el-Ertâhî, İsmâil b. Sâlih el-Mısrî, Hibetullah b. Ali el-Bûsîrî gibi âlimlerden icâzet aldı ve 596’da (1200) Dımaşk’a döndü. Ertesi yıl başlayıp 602’de (1205) tamamladığı ikinci seyahatinde Bağdat’a gitti. Bağdat’ta Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Ebû Hafs İbn Taberzed, İbnü’l-Ahdar gibi âlimlerden istifade etti. 598’de (1202) Bağdat’tan Hemedan ve İsfahan’a geçerek birçok âlimden icâzet aldı. Dımaşk’a dönünce ders okutmak için küçük bir medrese inşa ettiyse de 605 (1208) yılında yeni bir seyahate çıktı. Musul’dan başlayıp Hemedan, İsfahan, Nîşâbur, Merv,
Herat ve Bûşenc şehirlerine uğradı. 611’de (1214) tekrar Nîşâbur’a ve Bağdat’a, 612’de (1215) Halep ve Harran’a uğrayarak Dımaşk’a döndü. Bu seyahatinde gittiği yerlerde hem ilim tahsil etti hem ders okuttu. Seyahatleri sırasında Kudüs’e birkaç defa uğradığı gibi 586’da (1190) henüz on yedi yaşında iken Kudüs’ü Haçlılar’dan kurtarmak amacıyla cihada katılmıştı. 590 (1194) yılından sonra ilim tahsili için tekrar Kudüs’e gittiğinde Ebû Ali Hasan b. Ahmed el-İvekī’den ders okudu. Mekke’de İbnü’l-Husrî diye bilinen Ebü’l-Fütûh Nasr b. Ebü’l-Ferec’den faydalandığı da bilinmektedir. Onun 500 civarında hocadan yararlandığı nakledilmekte, ancak sünnete, sahâbeye, muhaddislere saygılı olmayanlardan ve bid‘at ehlinden rivayette bulunmadığı bilinmektedir. Meselâ İsfahan’da karşılaştığı İbn Dihye el-Kelbî’den bahsederken bu zatın bazı tavırlarının hoşuna gitmediğini, hadis âlimleri hakkında dedikodu yaptığını, bu yüzden ondan hadis almadığını (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXII, 391), Ahmed b. Târık el-Kerekî’nin de müfrit bir Şiî olduğu gerekçesiyle rivayetini terkettiğini söylemektedir (a.g.e., XXI, 271). Ziyâeddin el-Makdisî, yaşadığı dönemin özellikle hadis âlimlerinin şahsiyetleri ve güvenilirlik dereceleri hakkında bilgi vermiş, daha sonraki âlimler bu bilgilerden hareketle pek çok kimseyle ilgili değerlendirmeler yapmıştır.
612 (1215) yılında Dımaşk’a dönen Ziyâeddin el-Makdisî daha önce temelini attığı Dârülhadîs ez-Ziyâiyye’yi geliştirdi. Kāsiyûn dağının eteklerinde babasından kalan arazi üzerine kurduğu bu medreseye talebeleriyle birlikte çalışarak 620’de (1223) son şeklini verdi, ardından talebe okutmaya ve eser telifine yöneldi. Resmî görev kabul etmeyip bütün zamanını ilme ve ibadete ayırdı. Kütüphanesindeki kitaplarıyla kendi eserlerini dârülhadise vakfetti. Zengin kütüphanesi ve kaliteli eğitimiyle üne kavuşan bu dârülhadis âlimlerin uğrak yeri haline geldi. Bir Hanbelî âlimi olarak Kur’an ilimleri, fıkıh ve fıkıh usulü, tarih, dil ve edebiyat ilimlerine vâkıf, ancak daha çok hadis ilimleri ve ricâli konusundaki birikimiyle meşhur olan Ziyâeddin el-Makdisî, İbn Nukta, İbnü’l-Hâcib diye bilinen Ömer b. Muhammed ed-Dımaşkī, Zekiyyüddin el-Birzâlî, İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî, Ebü’l-Ferec İbn Kudâme ve Ebû Abdullah Muhammed b. İbrâhim el-Makdisî gibi âlimlere hocalık yaptı. 28 Cemâziyelâhir 643’te (20 Kasım 1245) Dımaşk’ta vefat etti; Kāsiyûn dağında dayıları Muvaffakuddin İbn Kudâme ile Ebû Ömer Muhammed b. Ahmed el-Makdisî’nin yattığı kabristana defnedildi.
Kaynaklarda âlim, hâfız, hüccet, mütkın, nebîl, âbid ve zâhid diye nitelenen Ziyâeddin el-Makdisî’yi İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî “Ben onun gibisini görmedim” (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 130), Mizzî “Devrinde eşi ve benzeri yoktu” (İbn Receb, III, 517), İbn Abdülhâdî “Şam bölgesinin muhaddisi” (ǾUlemâǿi’l-ĥadîŝ, IV, 188), Zehebî “selef-i sâlihînden kalma biri” (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXIII, 126), Süyûtî “hadis ilimlerinde son sözün sahibi” (Ŧabaķātü’l-ĥuffâž, s. 497) ifadeleriyle övmüştür. Geride bıraktığı dârülhadis 658’de (1260) Moğollar’ın Dımaşk’ı istilâsı sırasında büyük zarar görmüş, medrese ve kütüphanesi talan edilmiş, kitapların bir kısmı satılmıştır. Daha sonra yeniden toparlanan ve dârülhadis olarak eğitim vermeye devam eden bu külliyenin binaları 1150 (1737) yılı civarında yıkılmış ve arazisi üzerine evler inşa edilmiştir. 1270’li (1853) yıllarda kütüphanenin kitapları Ömeriyye Medresesi’ne nakledilmiş, burada da eğitim kesilince bilhassa Ziyâeddin el-Makdisî’nin eserlerinin pek çoğunu müellif nüshaları Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’ye intikal etmiştir. Dârülhadîs ez-Ziyâiyye’nin bugün yalnız bazı kalıntıları mevcuttur.
Eserleri. A) Kur’an. 1. Feżâǿilü’l-Ķurǿâni’l-Ǿažîm. Kur’an’ı öğrenmenin ve öğretmenin sevabı, doğru ve güzel okumanın önemi, bazı sûrelerin fazileti gibi konuların ele alındığı eser altmış beş rivayeti senedleriyle birlikte ihtiva etmektedir (nşr. Salâh b. Âyid eş-Şellâhî, Beyrut 1421/2000). Şemseddin İbn Tolun eserden seçtiği kırk hadisi bir cüzde toplamıştır (Keşfü’ž-žunûn, I, 54). 2. İħtiśâśü’l-Ķurǿân bi-Ǿavdihî ile’r-raĥîmi’r-raĥmân. Kur’ân-ı Kerîm’in Cenâb-ı Hak tarafından gönderildiğini inkâr edenlere cevap olarak kaleme alınmış bir risâledir (nşr. Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘, Riyad 1409/1989).
B) Hadis ve Hadis Ricâli. 1. el-Eĥâdîŝü’l-muħtâre mimmâ lem yuħrichü’l-Buħârî ve Müslim fî Śaĥîĥayhimâ (el-Muħtâre, el-Eĥâdîŝü’l-ciyâdi’l-muħtâre mimmâ leyse fi’ś-Śaĥîĥayn ev eĥadihimâ, el-Müstaħrec mine’l-eĥâdîŝi’l-muħtâre mimmâ lem yuħrichü’l-Buħârî ve Müslim fî Śaĥîĥayhimâ). Ziyâeddin el-Makdisî’nin en önemli ve hacimli eseri olup müellif burada Śaĥîĥayn dışında kalan, özellikle müsned, sünen, tabakat ve tarih kitaplarıyla cüz gibi küçük hacimli derlemelerde yer alan sahih hadisleri toplamış, sahih hadis kabulü için uyguladığı ölçülerdeki hassasiyeti sebebiyle çok kimse onun bu eserini Hâkim en-Nîsâbûrî’nin el-Müstedrek Ǿale’ś-Śaĥîĥayn’ından daha muteber saymıştır. 635 (1237) yılı civarında telifine başlanan eser müellifin vefatı sebebiyle tamamlanamamış, telifi bitirilen kısım seksen altı cüzden meydana gelmiştir. Müsned türünde kaleme alınan eserin ilk on beş cüzünde aşere-i mübeşşerenin rivayetleri kaydedilmiş, ardından ismi elifle (ا) başlayan sahâbîlerle devam edilmiş ve ayn (ع) harfinden Abdullah b. Ömer’in rivayetleriyle sona ermiştir. Eserin on altı-elli arası cüzlerini oluşturan ve bâ (ب) harfiyle başlayıp sâd (ص) harfiyle biten sahâbîlere ait otuz beş cüzlük kısmı Şam’daki Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecâmî‘, nr. 21, vr. 87-118; Mecâmî‘, nr. 86, vr. 1-296). Birçok hadis âlimi bu eserle ilgili çalışmalar yapmış, Zehebî Münteķā mine’l-Muħtâre’yi, İbn Hacer el-Askalânî Eŧrâfü’l-Eĥâdîŝi’l-Muħtâre’yi (el-İnâre fî eŧrâfi’l-Muħtâre) kaleme almıştır. Kitabın baş tarafından 2300 hadisi kapsayan kısmı, Riyad’da Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde beş kişilik bir öğrenci grubu arasında bölüşüp yüksek lisans çalışması olarak hazırlanmıştır (Hasnâ Bekrî Ahmed Neccâr, s. 166, dipnot). 5401 hadis ihtiva eden eserin tamamı Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş tarafından tahkik edilmiş (I-II, Mekke 1412) ve on üç cilt halinde neşredilmiştir (Beyrut 1420/2000). 2. es-Sünen ve’l-aĥkâm Ǿani’l-Muśŧafâ Ǿaleyhi efđalü’ś-śalâti ve’s-selâm. Bazı kaynaklarda el-Aĥkâmü’l-kübrâ fi’l-ĥadîŝ, el-Aĥkâmü’l-kebîr ve kısaca el-Aĥkâm adıyla da zikredilen eser ahkâma dair 6397 hadis ihtiva etmektedir. Müellif bu eserini Hanbelî fıkhına delil teşkil eden bütün hadisleri bir araya getirmek amacıyla yazmaya başlamış, üç cilt içinde yirmi cüz halinde tasarlanan eserin son cüzünü oluşturan “Kitâbü’l-Cihâd”ı vefatı dolayısıyla telif edememiştir. es-Sünen “Kitâbü’ş-Śalât” ve “Kitâbü’z-Zekât” ile başlayıp, “Kitâbü’l-Cinâyât”ın tamamlanmasıyla sona ermiştir. Daha sonra, İbnü’l-Kemâl el-Hanbelî olarak bilinen müellifin kardeşinin oğlu Ebû Abdullah Muhammed b. Abdürrahîm el-Makdisî’nin tamamladığı eseri (Şemseddin İbn Tolun, I, 135, 158) Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe tahkik edip altı cilt halinde neşretmiştir (Cidde 1425/2004). 3. en-Nehy Ǿan sebbi’l-aśĥâb ve mâ fîhi mine’l-iŝmi ve’l-Ǿiķāb.
Yaşadığı dönemde sahâbeye yönelik olarak birtakım saygısız sözlerin sarfedildiğini duyan müellif bu eserini kaleme almış, sözü geçen davranışlarla büyük günah işlendiğini belirtmiş ve bu kişilere verilecek cezayı ortaya koymuştur (nşr. Muhyiddin Necîb, Küveyt-Beyrut 1413/1992; nşr. Muhammed Ahmed Âşûr-Cemâl Abdülmün‘im el-Kûmî, Kahire 1994; Beyrut 1994; nşr. Abdurrahman b. Abdullah et-Türkî, Beyrut 1415/1994; Kahire 2009). 4. Feżâǿilü’l-aǾmâl. Bazı amellerin faziletiyle ilgili 778 rivayeti kapsayan eser (nşr. Ali Rahmî, Kahire 1970 [?]; Kahire 1404/1984; nşr. Ahmed Ubeyd ed-De‘‘âs, Beyrut 1413/1993). Seffârînî tarafından aynı adla şerhedilmiştir (Beyrut 1380). 5. el-ǾUdde li’l-kerbi ve’ş-şidde. Üzüntülü ve sıkıntılı durumlarda okunacak dualardan oluşan ve senedleriyle birlikte nakledilen altmış rivayet içermektedir (nşr. Yâsir b. İbrâhim b. Muhammed, Kahire 1414/1994). 6. el-Emr bi’ttibâǾi’s-sünen ve’ctinâbi’l-bidaǾ. Müellifin, bid‘at olarak nitelediği bazı konulara dikkat çekip sünnete dayanan davranışlara yönlendirmek amacıyla kaleme aldığı eser İttibâǾu’s-sünen ve’ctinâbü’l-bidaǾ adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Bedreddîn el-Kahvecî, Dımaşk 1407/1987; nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî, Demmâm 1409/1988). 7. Fażlü’l-ĥadîŝ ve ehlüh (Menâķıbü aśĥâbi’l-ĥadîŝ). Merfû ve mevkuf rivayetlerin kaydedildiği eserde rivayetler rüya ve şiirlerle desteklenerek açıklanmıştır. Eserin müellif hattıyla günümüze ulaşan birkaç varaklık kısmı Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Mecâmî‘, nr. 107, vr. 140-146). 8. Kitâbü’l-Îmân ve meǾâni’l-İslâm. Sadece sahâbî râvileri zikredilerek bir araya getirilen rivayetleri içeren eserin müellif hattı bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecâmî‘, nr. 21, vr. 56-60). 9. Kitâbü’l-Ǿİlm. İlmin önemi ve faziletine dair bazı hadislerin baş tarafının ve sahâbî râvisinin sıralandığı eserin yine müellif hattıyla 1 varaklık kısmı anılan kütüphanede kayıtlıdır (Mecâmî‘, nr. 21, vr. 60). 10. Śıfatü’n-nebî ve cemîlü aħlâķıhî ve edebih. Hz. Peygamber’in ahlâkı, edebi ve çeşitli vasıflarıyla ilgili sekiz rivayetin senedleriyle birlikte yer aldığı bir risâledir (nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî, Beyrut 1425/2004). 11. Śıfatü’l-cenne. Eserde 212 rivayetin sahâbî râvisi zikredilmiş, yer yer sened ve metinleri değerlendirilmiştir (nşr. Sabrî b. Selâme Şâhîn, Riyad 1423/2002). 12. el-Emrâż ve’l-keffârât ve’ŧ-ŧıb ve’r-ruķayyât (eŧ-Ŧıbbü’n-nebevî, eŧ-Ŧıb ve’r-ruķayyât). Śaĥîĥayn’daki tıbb-ı nebevîye dair hadislerden doksan birinin bir araya getirildiği eseri Mecdî Fethî es-Seyyid eŧ-Ŧıbbü’n-nebevî (Tanta 1409/1989), Ebû İshak el-Huveynî el-Emrâż ve’l-keffârât ve’ŧ-ŧıb ve’r-ruķayyât (Kahire 1415, 1420/1999), Muhammed Hasan Muhammed İsmâil eŧ-Ŧıb ve’r-ruķayyât ve’l-emrâż ve’l-keffârât mine’l-ĥadîŝi’n-nebeviyyi’ş-şerîf (Beyrut 1424/2003) adıyla neşretmiştir. Rûdânî eseri el-Merđâ ve’l-keffârât ismiyle ihtisar etmiştir. 13. en-Naśîĥa. Müellifin bu risâleyi, Eyyûbîler’in el-Cezîre ve Dımaşk kolu hükümdarı el-Melikü’l-Eşref Mûsâ’nın ahlâk ve dinî hayat bakımından yeterince hassas davranmaması üzerine kaleme aldığı belirtilmektedir. Altı âyet ve yirmi yedi hadis ihtiva eden risâle Naśîĥatü’l-Meliki’l-Eşref ismiyle yayımlanmıştır (nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd el-Halebî, Mecelletü’l-ĥikme, 3 [Manchester-Britanya 1415/1994], s. 215-247). 14. Źikrü’l-muśâfaĥa. On beş rivayeti kapsayan bir cüzdür (nşr. Amr Abdülmün‘im Süleym, Tanta 1424/2003). 15. Risâle fî ĥükmi śıyâmi yevmi’ş-şek (Dımaşk 1963). 16. Źikru taĥrîmi’l-müskir. Risâlede rivayetler yalnız sahâbî râvisi zikredilerek derlenmiştir. Źemmü’l-müskir adıyla da bilinen risâlenin bir nüshası İrlanda Dublin’de bulunmaktadır (Chester Beatty Library, nr. 3854, vr. 47-49). 17. Ŝebetü’s-semâǾ (Ŝebetü’l-mesmûǾât). Ziyâeddin el-Makdisî’nin seyahatleri sırasında faydalandığı ve icâzet aldığı hocalarından, okuduğu kitaplardan ve birlikte derslere katıldığı arkadaşlarından bahsettiği bir eser olup Ŝebetü mesmûǾâti’l-imâm el-ĥâfıž Żiyâǿiddîn el-Maķdisî adıyla neşredilmiştir (nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Beyrut 1420/1999). 18. Meşâyiħu’l-icâze. Müellifin, icâzet aldığı hocalarından birer rivayet naklederek kaleme aldığı eserin üçüncü cüzü müellif hattıyla günümüze ulaşmıştır (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 46, vr. 265-276). 19. Cüzǿü’l-evhâm fî meşâyiħi’n-nübel. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir’in Kütüb-i Sitte müelliflerinin hocalarını tanıtmak maksadıyla kaleme aldığı el-MuǾcemü’l-müştemil Ǿalâ źikri esmâǿi şüyûħi’l-eǿimmeti’n-nübel adlı eserinde mevcut hataların tashihine dairdir. Alfabetik düzenlenen eser Sekîne eş-Şihâbî tarafından el-MuǾcemü’l-müştemil ile birlikte (Beyrut 1400/1980), ayrıca Bedr b. Muhammed el-İmâş’ın tahkikiyle müstakil olarak (Medine 1413/1992) yayımlanmıştır. 20. Cüzǿ fi’ź-źebbi Ǿani’l-İmâm eŧ-Ŧaberânî. Taberânî’yi cerhetmek üzere ortaya atılan bazı iddialara cevap vermek amacıyla kaleme alınmış bir risâledir (nşr. Nizâm b. Muhammed Sâlih Ya‘kūbî, Beyrut 1430/2009, Silsiletü liķāǿi’l-Ǿaşri’l-evâħir bi’l-Mescidi’l-Ĥarâm içinde, XI, yüz otuz ikinci risâle). 21. Cüzǿ fîhi ĥadîŝü’l-ķulleteyn bi-cemîǾi ŧuruķıhi’ŝ-ŝâbit. Müellif bu risâlede “kulleteyn” olarak bilinen ve bazı âlimlerce delil olmaya elverişli bulunmayan hadisin bütün tariklerini bir araya getirerek onu savunmuştur (nşr. Hâlid b. Hâyif b. Ureyc el-Matîrî, Beyrut 1433/2012; nşr. Yûsuf b. Muhammed Mervân el-Özbekî, Beyrut 1433/2012). 22. Cüzǿ fîhi’r-ruvâtü Ǿan Ebi’l-Ĥasen Müslim b. el-Ĥaccâc en-Nîsâbûrî. Eserde müelliften başlanarak Müslim b. Haccâc’a ve onun tarikiyle Hz. Peygamber’e ulaşan on farklı isnad zikredilmiş ve Müslim ile olan güçlü bağına işaret edilmiştir. Ebû Yahyâ Abdullah el-Kündürî tarafından tahkik edilen eser, Zehebî’nin Tercemetü’l-İmâm Müslim ve ruvâtü Śaĥîĥihî adlı eseriyle birlikte neşredilmiştir (Beyrut 1416/1996). 23. Eĥâdîŝü Ebî ǾAbdirraĥman ǾAbdillâh b. Yezîd el-Muķrî mimmâ vâfeķa’l-İmâm Aĥmed. Kaynaklarda Cüzǿü muvâfaķāti ǾAbdillâh b. Yezîd el-Muķrî olarak da geçen ve Abdullah b. Yezîd el-Adevî el-Mukrî’nin (ö. 213/828) altmış dokuz rivayetini ihtiva eden eseri Âmir Hasan Sabrî başka müelliflere ait birkaç cüzle birlikte neşretmiştir (Beyrut 1418/1998). 24. Cüzǿ fîhi źikru śalâti’l-Muśŧafâ śallallāhü Ǿaleyhi ve sellem ħalfe Ebî Bekr eś-Śıddîķ (nşr. Nizâm Muhammed Sâlih Ya‘kūbî, Beyrut 1432/2011, Silsiletü liķāǿi’l-Ǿaşri’l-evâħir bi’l-Mescidi’l-Ĥarâm içinde, XI, yüz ellinci risâle). 25. ǾAvâli’l-esânîd. Sahâbeden müellife kadar en âlî isnadla ulaşan rivayetlerin derlendiği bir cüz olup müellif burada on iki sahâbîden yedi râvili senedle kendisine ulaşan hadisleri kaydetmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 38, vr. 176-186). 26. Ħamsetü eĥâdîŝe müselselât (nşr. Muhammed Muti‘ el-Hâfız, Beyrut, ts. [Dârü’l-beşâir el-İslâmiyye]). 27. er-Ruvâtü’l-erbaǾate Ǿaşer. Buhârî, Müslim ve diğer âlimlerin hocaları arasında yer alan, Ziyâeddin el-Makdisî’nin de kendilerine kadar ulaşan senedi bulunan Abdullah isimli on dört râviye dairdir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 106, vr. 110-135). 28. Cüzǿ fîhi eĥâdîŝü Ǿavâlin ve ĥikâyât ve eşǾâr (nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acemî, Beyrut 1430/2009, Silsiletü liķāǿi’l-Ǿaşri’l-evâħir bi’l-Mescidi’l-Ĥarâm içinde, XI, yüz otuzuncu risâle).
29. Muvâfaķātü’l-eǿimmeti’l-ħamse. Buhârî, Müslim, Tirmizî, Ebû Dâvûd ve Nesâî’nin aynı hocadan rivayet ettikleri sekiz hadisin müellife ulaşan âlî isnadlarını ihtiva eden eser, Muhammed Mutî‘ el-Hâfız tarafından tahkik edilerek müellifin biyografisine dair et-Tenvîh ve’t-tebyîn ile birlikte neşredilmiştir (Beyrut 1999). 30. Kitâbü’l-ErbaǾîn Ǿani’l-meşâyiħi’l-erbaǾîn (nşr. Âmir Hasan Sabrî, Beyrut 1998).
C) Siyer ve Tarih. 1. es-Sîretü’n-nebeviyye. Hz. Peygamber’in hayatını ve diğer peygamberlere üstünlüğünü konu alan eserin bazı bölümleri günümüze intikal etmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 85, vr. 265-272; Mecâmî‘, nr. 110, vr. 204-213). 2. Min Menâķıbi CaǾfer b. Ebî Ŧâlib. On yedi rivayet ihtiva eden bir cüzdür (nşr. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1389/1969). 3. Min Menâķıbi ǾAbdillâh b. CaǾfer b. Ebî Ŧâlib. Dört rivayet içeren bir cüz olup el-Münteķā min aħbâri’l-AśmaǾî’yi neşreden Muhammed Mutî‘ el-Hâfız tarafından aynı eserin sonunda basılmıştır (Dımaşk 1987, s. 162-167). 4. Feżâǿilü’ş-Şâm. Haçlılar’ın Şam ve Filistin bölgeleriyle Kudüs şehrini ele geçirdikleri dönemde bölgenin müslümanlar açısından önemini ortaya koymak amacıyla kaleme alınmıştır. İbn Hacer el-Askalânî’nin Münteķā min feżâǿili’ş-Şâm adıyla işaret ettiği ve daha önce yazılan bir kitaptan seçmeler yapılarak derlendiği anlaşılan eser üç cüzden oluşmaktadır. Eserin sadece Kudüs’le ilgili ikinci bölümü günümüze ulaşmış ve Feżâǿilü Beyti’l-Maķdis adıyla yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Dımaşk 1405/1985, 1408/1988). 5. Menâķıbü’ş-şeyħ Ebî ǾÖmer el-Maķdisî. İki cüzden meydana gelen eser Makdisî ailesinin Cemmâîl’den ayrıldıktan sonra önderi konumunda bulunan Ebû Ömer Muhammed b. Ahmed b. Kudâme el-Makdisî’nin hayatına dairdir. Günümüze ulaşan eser (nşr. Ebû Yahyâ Abdullah el-Kündürî-Ebû Ahmed Hâdî el-Mürrî, Beyrut 1418/1997) adı bilinmeyen bir kişi tarafından ihtisar edilmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 9, vr. 120-127). 6. el-Ĥikâyâtü’l-muķtebese fî kerâmâti meşâyiħi’l-arżi’l-muķaddese. Yalnız üçüncü cüzü günümüze kadar gelen eserin (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Hadis, nr. 248, vr. 89-99) bu kısmı Daniella Talmon-Heller tarafından bir değerlendirme yazısıyla birlikte tahkik edilmiş (“The Cited Tales of the Wondrous Doings of the Shaykhs of the Holy Land by Dıya al-Din Abu Abd Allah Muhammad b. Abd al-Wahid al-Makdisî [569/1173-643/1245]: Text, Translation and Commentary”) ve İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Crusades, I [London 2002], s. 111-154). 7. Sebebü hicreti’l-Meķādise ilâ Dımaşķ ve kerâmâti meşâyiħıhim. On cüzlük bir eser olup (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 71, vr. 87-99) müellifin günümüze ulaşmayan yine Makdisî ailesiyle ilgili olan Siyerü’l-Meķādise adlı eserin de aynı eser olduğu tahmin edilmektedir. 8. el-Münteķā min aħbâri’l-AśmaǾî. İbn Zebr olarak bilinen Abdullah b. Ahmed er-Rabaî’nin Aħbârü’l-AśmaǾî adlı eserinden seçmelerle meydana getirilen iki cüzlük bir risâledir (nşr. İzzeddin et-Tenûhî, Dımaşk 1354; nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Dımaşk 1987).
D) Makdisî’nin Başka Müelliflerin Eserlerine Dair Çalışmaları. 1. ez-Ziyâdât Ǿalâ Ŝülâŝiyyâti’l-İmâm Aĥmed. Muhibbüddin İsmâil b. Ömer el-Makdisî’nin Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’i hakkındaki Ŝülâŝiyyât’ında mevcut pek çok eksiğin tamamlanması amacıyla yazılmıştır (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 98, vr. 173-201). Seffârînî eseri Şerĥu Ŝülâŝiyyâti Müsnedi’l-İmâm Aĥmed adıyla şerhetmiş ve iki cilt halinde yayımlamıştır (nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Dımaşk 1380; Beyrut 1391; Beyrut-Dımaşk 1399/1979). 2. Eĥâdîŝ śaĥîĥa mimmâ ravâhü Müslim b. Ĥaccâc en-Nîsâbûrî beyne’l-Muśŧafâ ve beynehû tisǾate nefer. Daha sonra TüsâǾiyyâtü Müslim fî Śaĥîĥihî adıyla anılan eserde Ziyâeddin el-Makdisî, III. (IX.) yüzyılda az rastlanan dokuz râvili senedlerden Müslim’in el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inde bulunanları araştırmış ve üç rivayetin bu nitelikte olduğunu tesbit etmiştir (nşr. Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, Beyrut, ts. [Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye]). 3. eş-Şâfî fi’s-sünen Ǿale’l-Kâfî. Müellifin dayısı ve hocası Muvaffakuddin İbn Kudâme’nin Hanbelî mezhebinin dayandığı ahkâm hadislerinden oluşan el-Kâfî’si üzerine yapılmış bir çalışma olup eksik bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlıdır (Mecâmî‘, nr. 21/1, vr. 1-55). 4. Kelâmü’ż-Żiyâǿ el-Maķdisî Ǿalâ şeyǿin min eĥâdîŝi’l-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn. Müellifin, Humeydî’nin el-CemǾ beyne’ś-Śaĥîĥayn adlı eserinde gördüğü hataları tashih etmek üzere kaleme aldığı bir eser olup kendi hattıyla bir nüshası günümüze ulaşmıştır (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecâmî‘, nr. 85, vr. 177-185). 5. İstidrâkât Ǿalâ Kitâbi Düreri’l-eŝer li’l-Ĥâfıž ǾAbdilġanî el-Maķdisî. Cemmâîlî diye de bilinen müellifin hocası Abdülganî el-Makdisî’nin Hz. Peygamber’in cevâmiu’l-kelim niteliğindeki hadislerinden oluşan ve zamanımıza intikal etmeyen Dürerü’l-eŝer adlı çalışmasında görülen hataların tashihine dairdir (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 182). 6. İħtiśâru Kitâbi’l-Elķāb li’ş-Şîrâzî. Bir nüshası Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi yazmaları arasında (1/386 [1/2734], 120 varak) günümüze ulaşmıştır (el-Fihrisü’ş-şâmil, I, 63).
Ziyâeddin el-Makdisî’nin Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunan küçük hacimli pek çok risâle ve cüzünden bazıları şunlardır: Eĥâdîŝ (Mecâmî‘, nr. 21, vr. 61-81); İħtiyârât şiǾriyye (Mecâmî‘, nr. 71, vr. 31-39); el-Eĥâdîŝü’l-müŝelŝelât (Mecâmî‘, nr. 10, vr. 1-9); Aħbâr ve eşǾâr (Mecâmî‘, nr. 110, vr. 196-203); Muvâfaķātü Hişâm b. ǾAmmâr (Mecâmî‘, nr. 103, vr. 33-60); Eĥâdîŝü Ebî ǾOŝmân ǾAffân b. Müslim eś-Śaffâr (Mecâmî‘, nr. 124, vr. 103-120); el-Eĥâdîŝ ve’l-ĥikâyât (Mecâmî‘, nr. 15, vr. 29-40; Mecâmî‘, nr. 20, vr. 204-212; Mecâmî‘, nr. 111, vr. 144-155, 176-178); el-Ĥikâyâtü’l-menŝûre (Mecâmî‘, nr. 98, vr. 109-117, 143-152); Münteķā mine’l-eĥâdîŝi’ś-śıĥâĥ ve’l-ĥisân (Mecâmî‘, nr. 92, vr. 272-290); Eĥâdîŝ Ǿan cemâǾatin min meşâyiħi Baġdâd (Mecâmî‘, nr. 46, vr. 157-168); ErbaǾûne ĥadîŝen ve ĥadîŝ münteķāten min müsnedi’ś-śaĥâbiyyât (Mecâmî‘, nr. 46, vr. 124-142); Cüzǿ fîhi ħamsûne ĥadîŝen bi-ġayri isnâd (Mecâmî‘, nr. 52, vr. 129-144); el-Münteķā min ĥadîŝi Mekkî (b. ǾAbdân en-Nîsâbûrî) ve ġayrih (Mecâmî‘, nr. 42, vr. 129-143); el-Münteķā min ĥadîŝi Ebî ǾAlî el-Ĥasen b. Aĥmed el-İveķī (Mecâmî‘, nr. 76, vr. 194-198); el-Münteķā min el-ErbaǾîn fî şuǾabi’d-dîn li’ś-Śaffâr (Mecâmî‘, nr. 70, vr. 44-51); el-Münteķā min MuǾcemi meşâyiħi Aĥmed b. Ĥamza es-Sülemî (Mecâmî‘, nr. 110, vr. 213-224); Cüzǿ münteķā (Mecâmî‘, nr. 41, vr. 179-189); Cüzǿ ŧuruķi ĥadîŝi’n-nebiyyi śallallâhü Ǿaleyhi ve sellem ĥîne kâne fi’l-ĥâǿiŧ (Mecâmî‘, nr. 82, vr. 191-197); Cüzǿ münteķā mimmâ semiǾnâhü bi-Merv (Mecâmî‘, nr. 344, vr. 1-142); Cüzǿ fi’l-ĥadîŝ (Mecâmî‘, nr. 101, vr. 318-325); Eĥâdîŝ münteķāt Ǿalâ baǾżi meşâyiħih (Mecâmî‘, nr. 17, vr. 25-30). Müellifin günümüze ulaşıp ulaşmadığı bilinmeyen başka eserleri de vardır (es-Sünen ve’l-aĥkâm, neşredenin girişi, I, 71-117; Hasnâ Bekrî Ahmed Neccâr, s. 380-389).
Ziyâeddin el-Makdisî hakkında Muhammed Mutî‘ el-Hâfız, et-Tenvîh ve’t-tebyîn fî sîreti muĥaddiŝi’ş-Şâm el-ĥâfıž Żiyâǿeddîn adıyla bir eser kaleme almış (Beyrut 1999), Hasnâ Bekrî Ahmed Neccâr onun hadis alanındaki faaliyetlerini eż-Żiyâ el-Maķdisî ve cühûdühû fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ adlı doktora tezinde incelemiştir (1419/1999, Ümmülkurâ Üniversitesi). Halûd Muhammed el-Hisbân, el-Eĥâdîŝü’l-muħtâre’yi değerlendirdiği doktora tezine er-Râvi’l-maķbûl Ǿinde İbn Ĥacer ve merviyyâtihî fi’l-Eĥâdîŝi’l-muħtâre li’ż-Żiyâ el-Maķdisî adını vermiştir (1426/2005, İrbid, Yermük Üniversitesi). Sâlih Ahmed eş-Şâmî de müellifin el-Eĥâdîŝü’l-Muħtâre’siyle ilgi olarak Zevâǿidü’l-Eĥâdîŝi’l-muħtâre Ǿale’l-Kütübi’t-tisǾa adıyla bir eser kaleme almıştır (Dımaşk-Beyrut, ts. [el-Mektebetü’l-İslâmî]).
BİBLİYOGRAFYA:
Ziyâeddin el-Makdisî, el-Eĥâdîŝü’l-muħtâre (nşr. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş), Beyrut 1420/2000, neşredenin girişi, I, 9-62; a.mlf., es-Sünen ve’l-aĥkâm (nşr. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe), Cidde 1425/2004, neşredenin girişi, I, 37-169; Ebû Şâme, eź-Źeyl Ǿale’r-Ravżateyn, s. 177; İbn Abdülhâdî, ǾUlemâǿü’l-ĥadîŝ, IV, 188-189; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XXI, 271; XXII, 391; XXIII, 126-130; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 641-650, s. 208-214; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1405-1406; İbn Receb, eź-Źeyl Ǿalâ Ŧabaķāti’l-Ĥanâbile (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1425/2005, III, 514-521; Takıyyüddin el-Fâsî, Źeylü’t-Taķyîd fî ruvâti’s-sünen ve’l-mesânîd (nşr. Kemâl Yûsuf el-Hût), Beyrut 1410/1990, I, 170; Burhâneddin İbn Müflih, el-Maķśadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Riyad 1410/1990, II, 450-451; Süyûtî, Ŧabaķātü’l-ĥuffâž (Lecne), s. 497-498; Nuaymî, ed-Dâris fî târîħi’l-medâris, Beyrut 1410/1990, II, 71-76; Ebü’l-Yümn el-Uleymî, ed-Dürrü’l-münađđađ fî źikri aśĥâbi’l-İmâm Aĥmed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymîn), Kahire 1412/1992, I, 384-385; a.mlf., el-Menhecü’l-aĥmed (nşr. Abdülkādir el-Arnaût-İbrâhim Sâlih), Beyrut 1970, IV, 252-254; Şemseddin İbn Tolun, el-Ķalâǿidü’l-cevheriyye fî târîħi’ś-Śâliĥiyye (nşr. M. Ahmed Dehmân), Dımaşk 1401/1980, I, 76-79, 135, 158; Keşfü’ž-žunûn, I, 54; İbnü’l-İmâd, Şeźerât (Arnaût), VII, 387-391; İbnü’l-Gazzî, Dîvânü’l-İslâm (nşr. Seyyid Kesrevî Hasan), Beyrut 1411/1990, III, 217-218; Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 1004; Brockelmann, GAL (Ar.), IV, 96-97; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 255; el-Fihrisü’ş-şâmil: el-Ĥadîŝ (nşr. el-Mecmau’l-melekî), Amman 1991, I, 63, 182; Hasnâ Bekrî Ahmed Neccâr, eż-Żiyâǿ el-Maķdisî ve cühûdühû fî Ǿilmi’l-ĥadîŝ (doktora tezi, 1419/1999), Câmiatü Ümmi’l-kurâ, s. 79-412; Abdullah b. Muhammed b. Ahmed et-Tarîkī, MuǾcemü muśannefâti’l-Ĥanâbile, Riyad 1422/2001, III, 146-165; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 400; III, 1677.
Mehmet Efendioğlu