ZÎC-i İLHÂNÎ
(زيج ايلخانى)
Nasîrüddîn-i Tûsî’nin (ö. 672/1274) astronomiye dair en meşhur eseri.
Hülâgû’nun İran’a gelerek İlhanlı Devleti’ni kurmasının ardından bu devletin başşehri olan Merâga giderek ilim ve kültür merkezi haline geldi. Hülâgû’nun emriyle, aynı zamanda Merâga matematik-astronomi okulunun kurucusu olan Nasîrüddîn-i Tûsî’nin başkanlığında bir rasathâne kuruldu. Burada Tûsî ile birlikte Müeyyidüddin el-Urdî, Fahreddîn-i Merâgī, Fahreddîn-i Ahlâtî, İbn Ebü’ş-Şükr ve Kutbüddîn-i Şîrâzî gibi astronom ve matematikçiler çalıştı. On iki yıl devam eden gözlem, ölçüm ve hesaplar neticesinde 670’te (1271) Zîc-i İlħânî ortaya kondu. Bu hususta Hülâgû ile Abaka Han’ın teşvikleri ve maddî destekleri oldu. Dört makaleden ibaret olan Zîc-i İlħânî’nin her makalesi birçok fasıl ihtiva etmektedir. İlk makale takvimler hakkındadır ve on iki fasıldan meydana gelir. İkinci makale gezegenlerin yerini, çeşitli yerleşim merkezlerinin enlem ve boylam koordinatlarını içermekte olup on beş fasıldır. Üçüncü makale güneşin doğuşu ve batışı temelinde namaz vakitlerine dairdir ve on dört fasıldır. Dördüncü makale yedi fasıldan oluşmakta, burada astronomiye ilişkin çeşitli meseleler incelenmektedir. Birçok kütüphanede nüshaları bulunan eserin (İhsanoğlu-Rosenfeld, s. 216) İstanbul kütüphanelerinde de muhtelif yazmaları kayıtlıdır (İstanbul Arkeoloji Müzesi Ktp., nr. 547; Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 846; TSMK, III. Ahmed, nr. 3502, 3513; Nuruosmaniye Ktp., nr. 2933).
Zîc-i İlħânî hicrî, Yezdicerd, Selevkî, yahudi, melikî ve Çin-Uygur takvimleri hakkındaki bilgilerle başlar. Ardından trigonometrik tablolar gelir, sinüs ve tanjant fonksiyonlarının değerleri verilir. Daha sonra küresel astronomi bilgilerini içeren tablolar yer alır. Burada, e1(() ekvatorun kutuplarından geçen büyük daireden ekvatorla ekliptik arasında kalan yaylar ve d2(() ekliptiğin kutuplarından geçen büyük daireden, ekvatorla ekliptiğin arasında olan yayların değerleri verilmiş ve ekliptik ile ekvator arasındaki eğim = 23; 30° olarak alınmıştır. Yine, her 12 dakika için m (ayın enlemi) hesaplanarak tablo halinde verilmiş, bunun için Batlamyus’un el-Mecisŧî adlı eserindeki m = max m.sin ((m-n) formülü kullanılmıştır ((m, ayın enlemi; ,n, çıkış düğümünün boylamıdır). Zîc-i İlħânî 256 şehrin yerleşim enlem ve boylam koordinatlarını içerir. Otuz beş yerleşim yerinin ise en uzun gündüz uzunluğu kaydedilmiştir. Zîcde altmış yıldızın enlemi, boylamı, parlaklığı ve astrolojik mizacı da verilmiştir. On sekiz yıldızın sadece enlem ve boylamları bulunmaktadır. Eserde ayrıca diğer zîclerde olduğu gibi astrolojik tablolar da vardır.
Zîc-i İlħânî uzun süre astronomların başvuru kitabı olarak kullanılmıştır. Bu zîcde Ebü’l-Hasan İbn Yûnus’un ez-Zîcü’l-kebîri’l-Ĥâkimî’si, Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim’in ez-Zîcü’l-mümteĥan’ı, İbnü’l-A‘lem’in ez-Zîcü’l-ǾAđudî’si ve Bettânî’nin ez-Zîcü’ś-Śâbiǿî’sine atıflarda bulunulur. Bir süre Merâga Rasathânesi’nde Tûsî’nin yanında çalışan ve onun vefatından sonra da çalışmalarını sürdüren İbn Ebü’ş-Şükr (Muhyiddin el-Mağribî) hazırladığı zîcde Zîc-i İlħânî’de bazı düzeltmeler yapmış ve onu ikmal etmiştir (Sayılı, s. 204, 214). İbnü’n-Nakīb el-Halebî, el-Ǿİķdü’l-Yemânî fî ĥalli Zîc-i İlħânî (Süleymaniye Ktp., Hafîd Efendi, nr. 181/1, vr. 1-105) ve Nizâmeddin en-Nîsâbûrî Keşf-i Ĥabâǿiķ-i Zîc-i İlħânî (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2696, Fâtih, nr. 3421) adıyla eseri şerhetmiş, Kâşî esere Zîc-i Ħâķānî der Tekmîl-i Zîc-i İlħânî adlı bir tekmile yazmıştır (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 2692). Ali Şah b. Muhammed el-Buhârî’nin Zîc-i Şâhî’si (el-ǾUmdetü’l-İlħâniyye; TSMK, Revan Köşkü, nr. 1719) Zîc-i İlħânî’nin özeti niteliğindedir. Eserin bir kısmı John Greaves tarafından Latince’ye çevrilerek Astronomica Quaedam ex Traditione Shah Cholgii Persae (1650) ve Binae Tabulae Geographicae, una Nassir Eddini Persae altera Vlug Beigi Tatari adıyla 1652’de Londra’da yayımlanmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Nasîrüddîn-i Tûsî, et-Teźkire fî Ǿilmi’l-heyǿe: Naśīr al-Dīn al-Tūsī’s Memoir on Astronomy (nşr. ve trc. F. Cemîl Receb), New York 1993, I-II; Keşfü’ž-žunûn, II, 967-968, 969; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1988, s. 202-207, 212-215, 249; Ekmeleddin İhsanoğlu-B. A. Rosenfeld, Mathematicians, Astronomers and Other Scholary of Islamic Civilisation and Their Works, İstanbul 2003, s. 216; E. S. Kennedy, “A Survey of Islamic Astronomical Tables”, Transactions of the American Philosophical Society, XLVI/2, Philadelphia 1956, s. 123-177; R. Mercier, “The Greek ‘Persian Syntaxis’ and the Zīj-i Ilkhānī”, Archives internationales d’histoire des sciences, XXXIV, Wiesbaden 1984, s. 35-60; Javad Hamadani-Zadeh, “A Second-Order Interpolation Scheme Described in the Zīj-i Ilkhānī”, Historia Mathematica, XII/1 (1985), s. 56-59; F. J. Ragep, “al-Ŧūsī, Naśīr al-Dīn”, EI² (İng.), X, 750-751; a.mlf., “Naśīr al-Dīn al-Ŧūsī”, Encyclopaedia of the History of Science, Technology and Medicine in Non-Western Cultures (ed. H. Selin), Dordrecht 1997, s. 757-758; Gulâm Ali İrfâniyân, “Zîc-i İlħânî”, DMT, VIII, 572.
Yavuz Unat