ZEHEBÎ, Muhammed Hüseyin
(محمّد حسين الذهبي)
(1915-1977)
et-Tefsîr ve’l-müfessirûn adlı eseriyle tanınan Mısırlı âlim.
Kefrüşşeyh’e bağlı Metûbes’te doğdu. Küçük yaşta babasını kaybettiğinden ağabeyinin yanında yetişti. Kur’an’ı ezberleyip temel dinî bilgileri aldıktan sonra liseyi Desûk’taki el-Ma‘hedü’d-dînî’de okudu. Ardından Ezher’e girdi; 1939’da Şeriat Fakültesi’ni bitirdi, 1946’da o dönemde doktora pâyesine tekabül eden âlimiyye derecesi aldı. Ezher’deki öğrenimi sırasında Muhammed Mustafa el-Merâgī, Îsâ b. Yûsuf Mennûn, Muhammed Zâhid Kevserî, Muhammed Habîbullah eş-Şinkītî ve Muhammed Hıdır Hüseyin gibi hocalardan faydalandı. Önceleri evkafa bağlı mescidlerde imamlık yaptı. 1948-1951 yılları arasında bir grup Ezherli hoca ile birlikte Suudi Arabistan’da Tâif ve Medine’de ders verdi. Mısır’a dönüşünde bir süre Ezher’e bağlı el-Ma‘hedü’d-dînî’de öğretmenlik görevi aldı. 1955’te Ezher’in Şeriat Fakültesi’ne hoca oldu. 1955-1956 ve 1961-1963 yıllarında Hukuk Fakültesi’nde ders vermek üzere Irak’a gönderildi. Bağdat’ta bulunduğu yıllarda İmâm-ı Âzam Ebû Hanîfe Mescidi’nde hutbe okudu. 1963-1964’te Mısır’da Külliyyetü’l-benâti’l-İslâmiyye’nin kuruluşuna katkı sağladı. 1968’de Küveyt Üniversitesi’ne gönderildi ve 1971’de Mısır’a döndü. 1973’te Ezher’in İlâhiyat (Usûlüddîn) ve Şeriat fakültelerinde dekanlık, Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye’de genel sekreterlik (1974), ayrıca Vakıflar ve Ezher İşleri bakanlığı (1975-1976) görevlerinde bulundu. İlâhiyat Fakültesi’ndeki hocalık görevini ölümüne kadar sürdürdü. 3 Temmuz 1977’de evini basan silâhlı kişiler tarafından kaçırıldıktan sonra öldürüldü. Bulunan naaşı, 7 Temmuz 1977’de Câmiu’l-Ezher’de kılınan cenaze namazının ardından İmam Şâfiî’nin kabri yakınlarındaki aile mezarlığına defnedildi. Kesin biçimde aydınlatılamayan bu olay, Zehebî’nin Evkaf Nezâreti’ndeki bazı yolsuzlukları önlemeye çalışmasıyla ilişkilendirildiği gibi (Nizâr Abâza-M. Riyâz el-Mâlih, s. 231) cinayetin aşırı görüşlere sahip bir örgüt tarafından işlendiği de ileri sürülmüştür. Hanefî mezhebine mensup olan Zehebî, İslâmî ilimlerdeki birikimi ve hitâbetiyle tanınmıştır.
Eserleri. 1. et-Tefsîr ve’l-müfessirûn. Müfessirlerin izlediği metotlarla ilgili ilk kapsamlı çalışma olup (Kahire 1381/1961-62, 1976, 1985, 1989, 1995, 2003; Beyrut 1976, 1987, ts.) aslı müellifin İlâhiyat Fakültesi’nde 1946 yılında hazırladığı doktora tezine dayanmaktadır. Bu çalışma aynı zamanda daha sonra bir kısmı Zehebî’nin danışmanlığında hazırlanan müfessirlerin metotlarına dair çok sayıda tezin öncüsü durumundadır. Muhammed Ebû Zeyd, Muħtaśarü’t-Tefsîr ve’l-müfessirîn li’ź-Źehebî adıyla bir eser yazmıştır (San‘a 1999). Zehebî’nin tefsir tarihini mezhep bakış açısından suni ayırımlara tâbi tuttuğu, yapısal bütünlüğe ve kronolojik sürekliliğe dikkat etmediği gibi gerekçelerle esere bazı eleştiriler yöneltilmiştir (Cündioğlu, II/4 [1999], s. 69-71). 2. el-İtticâĥâtü’l-münĥarife fî tefsîri’l-Ķurǿâni’l-Kerîm devâfiǾuhâ ve defǾuhâ. Kur’an tefsirinde mezheplere ve şahsî kabullere dayalı sapmalara ve aşırı yorumlara dairdir (Kahire 1966, 1976, 1986). Öte yandan Zehebî, doktora tezine danışmanlık yaptığı sırada kitabının bir daktilo nüshasını kendisine verdiği talebesi Remzî Na‘nâa’nın intihal yoluyla el-İtticâhât’ı kendisine mal ederek BidâǾu’t-tefâsîr fi’l-mâżî ve’l-ĥâđır adıyla yayımladığını (Amman 1390/1970) ileri sürmüştür (el-İtticâhâtü’l-münĥarife, s. 101-109). Nurettin Demir eseri Kur’an-ı Kerim Tefsirlerinde Hurafe ve Bidatler adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1984). 3. Tefsîru İbn ǾArabî li’l-Ķurǿân: Ĥaķīķatüh ve ħaŧaruh (Medine, ts.). et-Tefsîr ve’l-müfessirûn’un, “Tefsîrü’s-sûfiyye” başlıklı beşinci bölümünün bazı ilâve ve çıkarmalarla yeniden düzenlenmesiyle meydana gelmiştir. Ancak müellif burada, Abdürrezzâk el-Kâşânî’ye ait olup Muhyiddin İbnü’l-Arabî’ye nisbet edilen tefsire dair önceki eserinden daha sert bir üslûp kullanmış ve müslümanlar arasında fesada yol açacağı gerekçesiyle bu eserin toplatılmasını istemiştir (Tefsîru İbn ǾArabî, s. 31). 4. el-İsrâǿiliyyât fi’t-tefsîr ve’l-ĥadîŝ (Kahire 1971, 1986, 1990, 1995, 2008; Dımaşk 1985) (trc. Enbiya Yıldırım-Asiye Yıldırım, Tefsir ve Hadiste İsrailiyyat, İstanbul 2003). 5. eş-ŞerîǾatü’l-İslâmiyye: Dirâse muķārene beyne meźâhibi Ehli’s-sünne ve’ş-ŞîǾa (Kahire 1968, 1991). Müellifin Irak’ta Hukuk Fakültesi’nde verdiği fıkıh dersine ait notlara dayanmakta olup ilk baskısı Irak’ta gerçekleştirilmiş (el-Aĥvâlü’ş-şaħśiyye: Dirâse muķārene beyne meźâhibi Ehli’s-sünne ve meźhebi’l-CaǾferiyye), ardından tekrar basılmıştır (Kahire 2010). 6. Ǿİlmü’t-tefsîr. Muhtasar bir eserdir (Kahire 1397). 7. Eŝeru iķāmeti’l-ĥudûd fi’stiķrâri’l-müctemaǾ (Kahire 1986). 1976’da Riyad’da toplanan Mü’temerü’l-fıkhi’l-İslâmî’ye sunulan bir tebliğdir. 8. Müşkilâtü’t-daǾve ve’d-duǾât fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ (Medine, ts.). Bu eser de 1977’de Medine’de gerçekleştirilen davet konulu kongreye sunulan tebliğden ibarettir. 9. el-Vaĥy ve’l-Ķurǿânü’l-kerîm (Kahire 1986). 10. Ǿİnâyetü’l-müslimîn bi’s-sünne (baskı yeri yok, 1978). 11. Nûrü’l-yaķīn min hüdâ ħâtemi’l-mürselîn (Kahire, ts.). 12. Buĥûŝ fî Ǿulûmi’t-tefsîr ve’l-fıķh ve’d-daǾve. Müellifin ölümünden sonra ailesi tarafından yayımlanmıştır (Kahire 2005). Zehebî’nin bunların dışında Muķaddime fî Ǿilmi’t-tefsîr, Muķaddime fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân, Muķaddime fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ, el-İslâm ve ehlü’ž-žimme gibi eserlerinin bulunduğu zikredilmiş, Muhtâr Nûh tarafından Men ķatele’ş-Şeyħ eź-Źehebî adıyla bir eser kaleme alınmıştır (Kahire 2008).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Hüseyin ez-Zehebî, el-İtticâhâtü’l-münĥarife fî tefsîri’l-Ķurǿâni’l-Kerîm devâfiǾuhâ ve defǾuhâ, Kahire 1986, s. 101-109; a.mlf., eş-ŞerîǾatü’l-İslâmiyye: Dirâse muķārene beyne meźâhibi Ehli’s-sünne ve’ş-ŞîǾa, Kahire 1411/1991, s. 7-10; a.mlf., Tefsîru İbn ǾArabî li’l-Ķurǿân: Haķīķatüh ve ħaŧaruh, Medine, ts. (el-Câmiatü’l-İslâmiyye), s. 31; M. Hayr Ramazan Yûsuf, Tetimmetü’l-AǾlâm, Beyrut 1418/1998, II, 65; Ahmed el-Alâvine, Źeylü’l-AǾlâm, Cidde 1418/1998, s. 174-175; Nizâr Abâza-M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-AǾlâm, Beyrut 1999, s. 231; Dücane Cündioğlu, “Çağdaş Tefsir Tarihi Tasavvurunun Kayıp Halkası: Osmanlı Tefsir Mirası”, İslâmiyât, II/4, Ankara 1999, s. 51-73; Şa‘bân Muhammed İsmâil, “eź-Źehebî, Muĥammed b. Ĥüseyin”, Mv.AU, IX, 504-506; http://www.aljazeera.net/programs/pages/a33aace9-a2e8-47b1-92b7-285a399a1842; http://www.tafsir.net/vb/tafsir 5830/.
Mehmet Suat Mertoğlu