ZEBÎDÎ, Ahmed b. Ahmed

(أحمد بن أحمد الزبيدي)

Ebü’l-Abbâs Zeynüddîn (Şihâbüddîn) Ahmed b. Ahmed b. Abdillatîf eş-Şercî ez-Zebîdî

(ö. 893/1488)

et-Tecrîdü’ś-śarîĥ adlı eseriyle tanınan Hanefî fakihi ve muhaddis.

22 Ramazan 812’de (28 Ocak 1410) Yemen’in Zebîd şehrinde dünyaya geldi. 811 veya 816 (1413) yıllarında doğduğu da zikredilmekle birlikte 812 (1409) yılı tercih edilmektedir (Sehâvî, I, 214). Ailesi Yemen’in Kızıldeniz sahilindeki Şerce bölgesinden gelip Zebîd’e yerleşmişti. Zebîdî henüz kendisi doğmadan vefat eden babası Ahmed’in adını almıştır. Babası ile dedesi Sirâcüddin Abdüllatîf b. Ebû Bekir, İbn Hacer el-Askalânî’nin öğrencilerinden olup dedesi Abdüllatîf hadis ve nahiv alanında devrin ileri gelen Hanefî âlimlerindendi. Hadis öğrenimine erken yaşlarda başlayan Zebîdî 823’te (1420) kardeşiyle birlikte Taiz’de Nefîsüddin Ebû Rebî‘ Süleyman b. İbrâhim el-Alevî’den Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini semâ, kıraat ve kısmen icâzet yoluyla okudu. Ders ve icâzet aldığı hocaları arasında Ebû Bekir b. Hüseyin el-Medenî ve oğlu Ebü’l-Feth Muhammed b. Ebû Bekir el-Medenî, Kādılkudât Mecdüddin Muhammed b. Ya‘kūb eş-Şîrâzî, İbnü’l-Hayyât, Mâlikî âlimlerinden Takıyyüddin el-Fâsî gibi muhaddis ve fakihler de yer alır.

Zebîdî, Zebîd’e gelen İbnü’l-Cezerî’den Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’ini, Nesâî ve İbn Mâce’nin es-Sünen’lerini, Müsnedü’ş-ŞâfîǾî’yi, İbnü’l-Cezerî’nin el-Ĥıśnü’l-ĥaśîn min kelâmi seyyidi’l-mürselîn adlı eseriyle bunun muhtasarı el-ǾUdde’yi, İbnü’l-Cezerî’nin derslerine katılmak için Yemen’e gelen Zeynüddin Abdurrahman b. Muhammed el-Birşekî’den 829 (1426) veya 827 (1424) yılında Ŧardü’l-mükâfeĥa Ǿan senedi’l-muśâfaĥa adlı eserini ve eş-Şifâǿ, el-Muvaŧŧaǿ, el-ǾUmde gibi kitapları okudu. Ayrıca Yemen’in önde gelen fakihlerinden olan Ebü’l-Kāsım el-Uslukī ile görüşüp kendisinden faydalandı ve 835 (1432) yılında onunla birlikte hacca gitti. Daha çok Taiz ve Zebîd medreselerinde öğrenim gören Zebîdî yine buralarda hocalık yaptı. Onun tanınmış talebeleri arasında Yemen tarihine dair eserleriyle bilinen ve İbnü’l-Esîr’in CâmiǾu’l-uśûl’ünü Teysîrü’l-vuśûl ilâ CâmiǾi’l-uśûl adıyla ihtisar eden İbnü’d-Deyba‘ da vardır. Hadis, fıkıh, edebiyat, şiir ve tarih alanlarında tanınan Zebîdî’nin hadisçilik yönünün daha ağır bastığı görülmektedir. Nitekim o devrinin Yemen muhaddisi olarak tanınmıştır. Zebîdî, talebesi İbnü’d-Deyba‘ın kaydettiğine göre 9 Rebîülâhir 893 gecesi (23 Mart 1488) Zebîd’de vefat etti ve ertesi gün defnedildi (Buġyetü’l-müstefîd, s. 181). Diğer bazı kaynaklarda vefat günü 10 Rebîülâhir (24 Mart) olarak geçer. Zebîdî’nin vefatı ile Yemen halkının hadis rivayetinde, âlî isnaddan bir derece düştüğü kabul edilmiştir (Sehâvî, I, 214-215).

Eserleri. 1. et-Tecrîdü’ś-śarîĥ* li-eĥâdîŝi’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ. Muħtaśarü’l-Buħârî adıyla da bilinen eser el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’in ihtisarı ve yeniden tertip edilmiş şekli olup Śaĥîĥ-i Buħârî’nin en meşhur muhtasarlarından biridir. Zebîdî bu eserinde Śaĥîĥ-i Buħârî’deki hadislerden sadece muttasıl müsned olanlara yer vermiş, bunların senedlerini ve mükerrerlerini de çıkarmıştır. Abdullah eş-Şerkāvî tarafından Fetĥu’l-mübdî bi-şerĥi Muħtaśari’z-Zebîdî; Sıddîk Hasan Han tarafından da ǾAvnü’l-Bârî li-ĥalli edilleti’l-Buħârî adıyla şerhedilen eseri Ahmed Naim ve Kâmil Miras uzun açıklamalarla birlikte Türkçe’ye çevirmiş, çeviri 1928-1948 yılları arasında Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından neşredilmiştir (Sahîh-i Buhârî Muhtasarı Tecrîd-i Sarîh Tercemesi ve Şerhi, I-XII). 2. Ŧabaķātü’l-ħavâś ehlü’ś-śıdķı ve’l-iħlâś. Müellifin kendi zamanına kadar Yemen’de yaşamış sûfîlerin biyografilerini alfabetik olarak kaleme aldığı bir eserdir (Kahire 1321/1903-1904; nşr. Abdullah Muhammed el-Hibşî, Beyrut 1406/1986). Kaynaklarda Ŧabaķātü’l-ħavâs eś-śuleĥâ min ehli’l-Yemen adıyla da geçen eserin (Sehâvî, I, 214) 14 Şevval 867’de (2 Temmuz 1463) tamamlandığı belirtilmektedir. Zebîdî, Kuşeyrî’nin er-Risâle’si, Sülemî’nin Ŧabaķātü’ś-śûfiyye’si, Sühreverdî’nin ǾAvârifü’l-maǾârif’i, İbn Hamîs el-Kâ‘bî’nin Menâķıbü’l-ebrâr’ı gibi tabakat kitaplarında Yemenli âlim, zâhid ve âbidlere yer verilmemesi üzerine bu eseri kaleme aldığını zikretmektedir (Ŧabaķātü’l-ħavâś, s. 35). 3. el-Fevâǿid ve’ś-śılât ve’l-Ǿavâǿid. Çeşitli konulardaki hadisler ve me’sûr dualarla tefsir ve hadisle ilgili bilgilerin yer aldığı bir çalışmadır (Kahire 1283, 1294, 1296, 1344). 4. eŧ-Ŧarîķatü’l-vâżıĥa ilâ esrâri’l-Fâtiĥa (Süleymaniye Ktp., Bağdatlı Vehbî Efendi, nr. 975; Şâzelî Tekkesi, nr. 103, vr. 85-120; ayrıca bk. Habeşî, s. 23-24). 5. el-Cevâbü’ş-şâfî fi’r-red Ǿale’l-mübtediǿi’l-câfî (yazma nüshası için bk. Habeşî, s. 134).


6. Nüzhetü’l(Tuĥfetü’l)-aĥbâb. Şiir, nevâdir, nükte, hikâye, fevâid gibi türlere ait 100 civarında örneğin bulunduğu hacimli bir eserdir (Brockelmann, GAL, II, 243; Habeşî, s. 367). 7. el-Muħtâr min meŧâlibi’l-envâr. Çeşitli konulara dair kırk hadisin derlendiği eserde müellif her hadisten sonra tıpla ilgili bir hadise de yer vermiş, bunları âyet ve hadisler ışığında açıklamıştır. 8. Dîvânü İbni’l-Muķrî. Sehâvî, Yemenli şair ve dilci İbnü’l-Mukrî’nin şiirlerini Zebîdî’nin bir divan halinde derlediğini söylemekle birlikte eserin ona aidiyeti şüpheli görülmektedir (Ŧabaķātü’l-ħavâś, neşredenin girişi, s. 6). 9. el-MuǾcemü’l-laŧîf. Müellifin kendilerinden semâ yoluyla ilim tahsil ettiği hocalarına dairdir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ahmed b. Ahmed ez-Zebîdî, et-Tecrîdü’ś-śarîĥ (nşr. İbrâhim Bereke-Ahmed Râtib Armuş), Beyrut 1992, I, 18-20; a.mlf., Ŧabaķātü’l-ħavâś, Beyrut 1406/1986, s. 35, ayrıca bk. Abdullah Muhammed el-Habeşî’nin girişi, s. 5-7, ayrıca bk. tür.yer.; Sehâvî, eđ-Đavǿü’l-lâmiǾ, I, 214-215; İbnü’d-Deyba‘, Buġyetü’l-müstefîd fî târîħi Zebîd (nşr. Abdullah Muhammed el-Habeşî), San‘a, ts. (Merkezü’d-dirâsât ve’l-buhûsi’l-Yemenî), s. 33, 85, 181, 229-230; Temîmî, eŧ-Ŧabaķātü’s-seniyye, I, 268-269; Keşfü’ž-žunûn, I, 554; II, 1099, 1303, 1938; Serkîs, MuǾcem, I, 1113-1114; Brockelmann, GAL, II, 242-243; Suppl., II, 254; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 136; Tecrîd Tercemesi, Mukaddime, I, 2-3; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 184; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), I, 91; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 23-24, 51-52, 134, 367, 473; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 369; Abdullah Kāsım el-Veşelî, Ǿİlmü’l-ĥadîŝ fi’l-Yemen ve’l-Ǿinâyetü’l-Yemâniyye bi’l-CâmiǾi’ś-śaĥîĥ, San‘a 1419/1998, s. 45, 79, 124.

Hüseyin Hansu