ZÂHİR b. TÂHİR
(زاهر بن طاهر)
Ebü’l-Kāsım Zâhir b. Tâhir b. Muhammed en-Nîsâbûrî eş-Şehhâmî
(ö. 533/1138)
Muhaddis.
14 Zilkade 446’da (14 Şubat 1055) Nîşâbur’da doğdu. Muhaddis olan babası tarafından küçük yaşta ilim meclislerine götürüldü. Küçük yaşta hadis dinlemeye
başladı ve âlî isnad sahibi oldu. Kardeşi Vecîh de kendisiyle birlikte hadis tahsil etti. Abdülgāfir el-Fârisî, Ebû Hafs b. Mesrûr ve Müsnidü Bağdâd lakaplı Ebû Muhammed el-Cevherî’den icâzet aldı. Babasından ve Ebû Osman Saîd b. Muhammed el-Bahîrî, Ebû Sa‘d el-Gencerûzî, Muhammed b. Muhammed b. Hamdûn, Saîd b. Mansûr el-Kuşeyrî, Ahmed b. Mansûr el-Mağribî, Ali b. Muhammed el-Behhâsî, Ebü’l-Velîd Hasan b. Muhammed ed-Derbendî, Muhammed b. Ali el-Haşşâb gibi isimlerden hadis dinledi. Ayrıca Ahmed b. Hüseyin el-Beyhakī’den onun es-Sünenü’l-kübrâ, ŞuǾabü’l-îmân, ez-Zühdü’l-kebîr, el-Medħal ile’s-Sünen gibi eserlerini ve Hâkim en-Nîsâbûrî’nin Târîħu Nîsâbûr’unun bir kısmını okudu. Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Ebü’l-Ferec İbnü’l-Cevzî, Ebü’n-Necîb es-Sühreverdî, Mansûr b. Ebü’l-Hasan et-Taberî, Sâid b. Recâ el-Hemezânî, Ali b. Kāsım es-Sekafî, Zâhid b. Ahmed es-Sekafî, Sâbit b. Muhammed el-Medînî Zâhir’in öğrencileri arasında yer aldı. Mahkemelerde görev yaptığından “Şürûtî” ve “Şâhid” olarak da anılan Zâhir’in esas meşguliyeti hadis rivayet etmekti. Nîşâbur Camii’nde 1000 civarında, ailesine nisbet edilen hazîrede ise yirmi yıl süreyle imlâ meclisi akdetti. Uzun süre hadis dinlemekten sıkılmaz, dikkati dağılmadan talebelerini dinlerdi. Talebeler ondan hadis öğrenmek için yanına gelmiş, o da hadis rivayet etmek için Bağdat, Herat, Hemedan, Merv, İsfahan, Rey ve Hicaz’a gitmiştir. Zâhir b. Tâhir 14 Rebîülâhir 533’te (19 Aralık 1138) Nîşâbur’da vefat etti ve Yahyâ b. Yahyâ el-Minkarî’nin kabrinin bulunduğu mezarlığa defnedildi.
Nîşâbur’a gelen muhtaç öğrencilere yardım eden ve onlara kitaplarını ödünç verdiği söylenen Zâhir, zabt açısından güvenilir sayıldığı ve semâları sahih kabul edildiği halde namazlarını vaktinde kılmaması adâlet yönünden cerhedilmesine yol açmıştır. Kendisi özür sahibi olduğu için namazları cemettiğini söylemiş, bu mazeretini dikkate alan İbnü’l-Cevzî onu eleştirenlere karşı çıkmıştır. Zehebî, Zâhir’in hadiste sadûk kabul edildiğini, ancak namazlarını ihmal eden bir kişiden hadis rivayet edilemeyeceğini söylemişse de (Târîħu’l-İslâm, s. 319) merakından dolayı onun rivayetlerini aldığını itiraf etmiştir (AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 12). Dindarlığıyla tanınan kardeşi Vecîh bu durumdan rahatsız olmuş, hadis rivayet etmek amacıyla başka şehirlere gitmek isteyen Zâhir’e namaz hakkındaki tutumu yüzünden zor duruma düşeceği gerekçesiyle engel olmak istemiştir.
Eserleri. 1. Ĥadîŝü’s-Serrâc. Zâhir’in Muhammed b. İshak es-Serrâc’ın rivayetlerinden seçtiği 2746 hadisi ihtiva eden bir derleme olup bizzat Serrâc’ın telif ettiği Müsnedü’s-Serrâc’dan farklıdır. Eserin son cildi, nâşir tarafından sahâbe isimlerine göre hazırlanan “etrâf” tertibinde bir fihrist olup el-İbtihâc bi-eŧrâfi eĥâdîŝi’s-Serrâc adını taşımaktadır (nşr. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe b. Ramazan, I-IV, Kahire 1425/2005). Eser üzerine Ekrem es-Sindî’nin bir doktora tezi (1406, Medine, el-Câmiatü’l-İslâmiyye) hazırladığı belirtilir (Ĥadîŝü’s-Serrâc, neşredenin girişi, I, 212, 266), fakat diğer bir kayıtta söz konusu tezin 805’te (1402) vefat eden Yahyâ b. Ahmed es-Serrâc’a ait el-Fevâǿid üzerine yapıldığı belirtilmektedir (Ammâr Telâvî, s. 66). 2. Kitâbü’l-Eĥâdîŝi’l-ilâhiyye (el-Ķudsiyye). Kutsî hadislerle ilgili ilk derleme sayılan eserin Berlin Kütüphanesi’nde (nr. 1297) bir nüshası bulunmaktadır (Brockelmann, III, 616). 3. Ziyâdâtü ǾAvâlî Mâlik li-Ebî Aĥmed el-Ĥâkim. Kitap bazı kaynaklarda ǾAvâlî Mâlik adıyla Zâhir’in kendisine nisbet edilmişse de aslında onun Hâkim el-Kebîr’in ǾAvâli’l-İmâm Mâlik’ine hadis eklemek suretiyle oluşturduğu bir eserdir (İbn Hacer el-Askalânî, el-MecmaǾu’l-müǿesses, II, 240). Elli bir hadisi ihtiva eden bu cüz Hâkim el-Kebîr’in eseri ve diğer bazı âlimlerin aynı tür rivayetleriyle birlikte yayımlanmıştır (ǾAn Mâlik b. Enes el-İmâm: el-ǾAvâlî, nşr. Muhammed el-Hâc en-Nâsır, Beyrut 1998, I, 227-270). 4. es-SübâǾiyyât. 1000 hadis ihtiva ettiği belirtilmektedir (Zâhiriyye Ktp., Mecmua, nr. 19, vr. 78-96; Mecmua, nr. 89, vr. 260-275). Zâhir b. Tâhir’in diğer eserleri arasında şunlar zikredilmektedir: Tuĥfetü Ǿîdi’l-eđĥâ, Tuĥfetü Ǿîdi’l-fıŧr (bir önceki eserle birlikte Tuĥfetü’l-Ǿîdeyn veya Tuĥfeteyü’l-Ǿîdeyn olarak da anılır; Tuĥfetü’l-Ǿîd adıyla, Zâhiriyye Ktp., Mecmua, nr. 70, vr. 190-198), el-Ħumâsiyyât, es-Südâsiyyât (Zâhiriyye Ktp., Mecmua, nr. 107, vr. 284-288; es-Südâsiyyât ve’l-ħumâsiyyât adıyla, Mecmua, nr. 82, vr. 119-129), ǾAvâlî İbn Ħuzeyme, ǾAvâlî Süfyân b. ǾUyeyne, Ĥadîŝü ǾAbdillâh b. Hâşim, Eĥâdîŝü ǾAbdirraĥmân b. Bişr (Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 506, vr. 31-51), el-Emâlî, Fevâǿid, Meşyeħa, Münteħab min ĥadîŝi Zâhir.
BİBLİYOGRAFYA:
Zâhir b. Tâhir, Ĥadîŝü’s-Serrâc (nşr. Ebû Abdullah Hüseyin b. Ukkâşe b. Ramazan), Kahire 1425/2005, neşredenin girişi, s. 212, 231-301; Ziyâeddin el-Makdisî, Ŝebetü mesmûǾât (nşr. M. Mutî‘ el-Hâfız), Beyrut 1420/1999, s. 61, 73, 144, 157-158, 176; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 9-13; a.mlf., Târîħu’l-İslâm: sene 521-540, s. 316-319; İbn Hacer el-Askalânî, el-MecmaǾu’l-müǿesses li’l-muǾcemi’l-müfehres (nşr. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1415/1994, II, 68-69, 143, 162, 240, 551; a.mlf., Lisânü’l-Mîzân (nşr. M. Abdurrahman el-Mar‘aşlî), Beyrut 1416/1996, III, 121-122; Keşfü’ž-žunûn, I, 370; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 372; Brockelmann, GAL (Ar.), III, 616; Elbânî, Maħŧûŧât, s. 317-318; Ammâr Telâvî, Delîlü’r-resâǿili’l-câmiǾiyye fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝi’n-nebevî fî muǾažžami’l-câmiǾâti’l-İslâmiyye ĥattâ Ǿâm 2002: el-Münâķaşa ve’l-müseccele, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-Belhî-Dârü’l-Beyrûtî), s. 66.
Halit Özkan