YAHYÂ b. HÜSEYİN es-SAN‘ÂNÎ
(يحيى بن الحسين الصنعاني)
Yahyâ b. el-Hüseyn b. el-Mansûr-Billâh el-Kāsım b. Muhammed el-Hasenî es-San‘ânî el-Yemenî (ö. 1099/1687’den sonra)
Yemenli tarihçi, Zeydiyye fakihi, hadis ve kelâm âlimi.
1035 (1625) yılında San‘a’da doğdu. Kāsımiyye Devleti'nin kurucusu İmam Mansûr-Billâh Kāsım b. Muhammed’in torunu olduğundan İbnü’l-Kāsım diye de anılır. Babası Hüseyin devletin kurulmasında etkili olan kumandanlardandır. Dedesi, babası ve kardeşi Muhammed, siyasî ve askerî şahsiyetlerinin yanı sıra Zeydiyye mezhebinde eser veren önemli âlimlerdendir. Yahyâ San‘a’da yetişti. Seyyid Ahmed b. Ali eş-Şâmî, Hüseyin b. Muhammed et-Tihâmî’den fıkıh ve fıkıh usulü, Kadı Ahmed b. Sâlih el-Ansî’den hadis tahsil etti. Kadı Ahmed b. Sa‘deddin’den Zeyd b. Ali’nin MecmûǾu’l-fıķh’ını okuyup icâzet aldı ve eseri istinsah etti. Zeynelâbidin b. Abdülvâhid b. İbrâhim el-Hatîb’den Sünen-i Ebû Dâvûd’u okudu. Aşağı Yemen’de büyük bir bölgenin valisi olan kardeşi Muhammed 1067’de (1657) ölünce ona bağlı vilâyetlerin valiliği kendisine teklif edildi. Ancak bu teklifi kabul etmedi ve tamamen öğretime ve telife yöneldi. Özellikle hadiste ve dinî ilimlerde ün kazandı; bu ilimlerde ve Yemen tarihi alanında eserler yazdı. Büyük bir cesaret göstererek biat etmediği amcası İmam Mütevekkil-Alellah İsmâil zamanında (1644-1676) dönemin en büyük âlimi ve fetva makamı kabul ediliyordu. San‘a yahudilerinden toplanan vergi kendisine tahsis edilmişti. Yahyâ b. Hüseyin’in ölüm tarihi kesinlikle bilinmemektedir; kabri San‘a’nın batısında kalan Bi’rütâhir’dedir.
Yemen’de yetişen önemli muhaddislerden sayılan Yahyâ b. Hüseyin, Yemen’de sünneti yayma çalışmalarını yeniden canlandıran iki hadis âliminden biridir (Abdullah b. Muhammed el-Habeşî, s. 62). Çağdaşları ve daha sonra gelen âlimlerin Yahyâ b. Hüseyin’i tanıtmayı ihmal ettiklerini söyleyen Şevkânî bunun muhtemel sebebinin, onun temel hadis kaynaklarındaki sahih rivayetleri esas alıp bu rivayetlere karşı çıkanları eleştirmesi olduğunu belirtir. Hocası Kadı Ahmed b. Sa‘deddin’in hadis imamlarını tenkit ettiği risâlesine cevap mahiyetinde Śavârimü’l-yaķīn li-ķaŧǾı şükûki’l-Ķāđî Aĥmed b. SaǾdi’ddîn adıyla bir risâle ve el-Îżâĥ li-mâ ħufiye mine’l-ittifâķ Ǿalâ taǾžîmi śaĥâbeti’l-Muśŧafâ adlı bir eser yazması yüzünden çağdaşlarıyla arasının açıldığını ifade eder ve bu iki eseri gördüğünü söyler (el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 328). Daha ziyade tarih alanında kaleme aldığı eserleriyle tanınan Yahyâ b. Hüseyin, Yemen’de yetişen en güvenilir tarihçilerden biri kabul edilir. Eserleri İslâmî dönem Yemen tarihinin en hacimli kitaplarındandır. Tarihle ilgili eserlerinde kendisinden önceki tarihçilerin ihtilâf ettiği pek çok konuyu açıklığa kavuşturmuştur.
Eserleri. 1. İnbâǿü enbâǿi’z-zemen fî târîħi’l-Yemen. Enbâǿü’z-zemen diye de bilinen eser müellifin eserlerinin en genişi ve en önemlisidir. İslâmî dönem Yemen tarihinin değerli kaynaklarından
sayılan eser bir nevi tarih ansiklopedisi özelliği taşır. Mukaddimede yararlandığı kaynaklardan altmış kadarının ismini veren müellif bunların dışında pek çok orijinal belgeden, güvenilir âlimlerin aktardığı bilgilerden, ayrıca nâdir eserlerden faydalandığını söyler. Yemen’i tanıttıktan sonra Hz. Peygamber’in hayatına geçer. Hicretten sonraki olayların kronolojik sırayla ele alındığı eserde Yemen’de İslâmiyet’in yayılışı ve bölgede cereyan eden olaylara daha geniş yer verilir. Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve III. (IX.) yüzyılın başlarına kadar Abbâsîler dönemiyle devam eden eserde asıl konu Yemen tarihidir. Yemen’in Abbâsî yönetiminden çıktığı yıllardan itibaren bölgede kurulan devletler tanıtılır ve Yemen tarihi 1046 (1636) yılına kadar getirilir. Yemen âlimlerinin biyografisine de geniş yer ayrılan eserde ülkedeki İslâm mezhepleri hakkında önemli bilgiler verilir; aynı zamanda sosyal ve ekonomik konular ele alınır. Gat ve kahvenin Yemen’e girmesi, ateşli silâhların ortaya çıkması ve Portekizliler’in Hint Okyanusu’na gelişi gibi hadiselere de temas edilir. Muhammed Abdullah Mâzî, eserin 280-322 (893-934) yıllarına ait bölümünü Almanca bir mukaddime ile birlikte yayımlamıştır (Leipzig 1936). Habeşî de bir arkadaşıyla birlikte kitabı neşre hazırladığını söyler (Yevmiyyâtü ŚanǾâǿ, neşredenin girişi, s. 19). Abdullah b. Ali el-Vezîr eseri kısaltarak CâmiǾu’l-mütûn’u telif etmiştir. 2. Behcetü’z-zemen fî ĥavâdiŝi’l-Yemen. Müellif, yukarıdaki eserine zeyil mahiyetinde hazırladığı bu kitabında 1046-1099 (1636-1687) yılları olaylarını ele almıştır. Eserin müellif hattıyla günümüze ulaşan tek nüshası İmam Yahyâ Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Eymen Fuâd Seyyid, s. 247). Abdullah b. Ali el-Vezîr, Ŧabaķu’l-ĥalvâ ve śıĥâfü’l-men ve’s-selvâ adlı eserinde bu kitaptan büyük ölçüde yararlanmıştır. Abdullah b. Muhammed el-Habeşî de eserden sosyal olaylar, imamların icraatları ve bölgede yaşanan iç mücadelelerle ilgili bölümlerini seçerek Yevmiyyâtü ŚanǾâǿ adıyla yayımlamıştır (Ebûzabî 1996). 3. el-Ǿİber fî aħbâri men međâ ve ġaber. İnbâǿü enbâǿi’z-zemen’in mukaddimesi mahiyetinde ki eserde Himyerîler’in ilk dönemleri anlatılır. Tamamlanamayan eser el-Ǿİber fî mülûki Ĥimyer adıyla da bilinir. 4. Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķuŧri’l-Yemânî. Önceleri ǾAķīletü’d-dimen el-muħtaśar min İnbâǿî enbâǿi’z-zemen adıyla tanınan eser İnbâǿü enbâǿi’z-zemen’in muhtasarıdır. Müellif, İnbâǿü en-bâǿü’z-zemen’de Zeydiyye’nin ve diğer mezheplerin itikadî görüşlerine dair aktardığı geniş bilgileri bu eserine almamıştır (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr, I-II, Kahire 1388). 5. Ŧabaķātü’z-Zeydiyye (eś-śuġrâ). eŧ-Ŧabaķātü’z-zühr fî aǾyâni’l-Ǿaśr ve el-Müsteŧâb fî terâcimi ricâli’z-Zeydiyyeti’l-eŧyâb adlarıyla da bilinir. Eserde Yemenli ve Deylemli Zeydiyye ile Hâdeviyye ricâlinin biyografilerine yer verilmiştir. On asır boyunca gelen 5000’den fazla âlimin biyografisini içeren eser, önemli bir kısmı günümüze ulaşmayan kırk iki kaynaktan istifade edilerek kaleme alınmıştır. Eymen Fuad Seyyid, Kitabı neşre hazırlayan babasının vefatı üzerine neşir çalışmalarını tamamladığını söylemektedir (Meśâdiru târîħi’l-Yemen, s. 248). 6. et-TaǾrîf bi-cümleti min ehli’l-Ǿilmi ve’t-taśnîf. Müellif hattıyla günümüze ulaşan nüshası San‘a’da el-Câmiu’l-kebîr Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Tarih, nr. 374). Yahyâ b. Hüseyin’in diğer eserleri arasında Şerĥu MecmûǾı Zeyd b. ǾAlî (el-Miśbâĥu’l-münîr), el-Müstecâd fî beyâni Ǿulemâǿi’l-ictihâd, el-İħtiyâr min mežâhibi Ǿulemâǿi’l-emśâr, el-ǾUmde fi’n-nâsiħ ve’l-mensûħ mine’l-ĥadîŝ, el-Ġurerü’l-behiyye fî sîreti Seyyidinâ Muĥammed Ħayri’l-beriyye, Münteha’l-iśâbe fî-mâ yecibü min riǾâyeti ĥaķķı’ś-śaĥâbe, MenâfiǾu’l-ebdân fî-müdâvâti emrâżi’l-insân sayılabilir (Yahyâ b. Hüseyin’in 100’ün üzerindeki eserinin isimleri ve yazma nüshaları için bk. Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, s. 1111-1118; Yevmiyyâtü ŚanǾâǿ, neşredenin girişi, s. 5-16, 62).
BİBLİYOGRAFYA:
Yahyâ b. Hüseyin es-San‘ânî, Ġāyetü’l-emânî fî aħbâri’l-ķuŧri’l-Yemânî (nşr. Saîd Abdülfettâh Âşûr), Kahire 1388/1968, neşredenin girişi, s. 6-11; a.mlf., Yevmiyyâtü ŚanǾâǿ (nşr. Abdullah b. Muhammed el-Habeşî), Ebûzabî 1996, neşredenin girişi, s. 3-22, 62; İbrâhim b. Kāsım, Ŧabaķātü’z-Zeydiyyeti’l-kübrâ: Bulûġu’l-murâd ilâ maǾrifeti’l-isnâd (nşr. Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh), Amman 1421/2001, III, 1220-1222; Şevkânî, el-Bedrü’ŧ-ŧâliǾ, II, 328; Sıddîk Hasan Han, et-Tâcü’l-mükellel (nşr. Abdülhakîm Şerefeddin), Beyrut 1404/1983, s. 328; Brockelmann, GAL, II, 530; Suppl., II, 551; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 532; Ahmed Hüseyin Şerefeddin, Târîħu’l-Yemeni’ŝ-ŝeķāfî, Kahire 1387/1967, IV, 282; Eymen Fuâd Seyyid, Meśâdiru târîħi’l-Yemen fi’l-Ǿaśri’l-İslâmî, Kahire 1974, s. 246-249; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VIII, 143; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Meśâdirü’l-fikri’l-İslâmî fi’l-Yemen, Beyrut 1408/1988, s. 62, 144, 249-250, 492; Hüseyin b. Abdullah el-Amrî, el-Müǿerriħûne’l-Yemeniyyûn fi’l-Ǿaśri’l-ĥadîŝ, Beyrut 1409/1988, s. 34-36; Abdüsselâm b. Abbas el-Vecîh, AǾlâmü’l-müǿellifîne’z-Zeydiyye, Amman 1420/1999, s. 1111-1118; Sâib Abdülhamîd, MuǾcemü müǿerriħi’ş-ŞîǾa, Kum 1424/2004, II, 450-451; MuǾcemü ŧabaķāti’l-mütekellimîn, Kum 1426/1383 hş., IV, 208-209.
İsmail Yiğit