WIEDEMANN, Eilhard
(1852-1928)
Alman bilim tarihçisi, fizikçi.
Berlin’de doğdu; fizikçi Gustav Wiedemann’ın oğlu, -anne tarafından- meşhur kimyacı Eilhard Mitscherlich’in torunudur. Orta öğrenimini babasının üniversitelerde fizik hocası olarak görev yaptığı Basel, Braunschweig ve Karlsruhe’de tamamladıktan sonra Heidelberg Üniversitesi’nde matematik-fizik-kimya tahsiline başladı; hocaları arasında Hermann von Helmholtz, Robert Wilhelm Bunsen, Leo Königsberger ve Gustav Kirchoff gibi bilim adamları bulunmaktadır. 1872’de Leipzig Üniversitesi’ni bitirdi ve burada Arabist Heinrich Leberecht Fleischer’den Arapça öğrendi. Aynı yıl, mezun olduğu üniversitede Über die elliptische Polarisation des Lichtes und ihre Beziehungen zu den Oberflächenfarben der Körper başlıklı teziyle doktor, 1875’te de Über die specifische Wärme der Gase başlıklı teziyle fizik doçenti unvanını aldı. 1878’e kadar eylemsiz doçent, 1886 yılına kadar da eylemsiz profesör olarak çalıştı. Bu arada Annalen der Physik dergisinin redaksiyonuna yardım ederken babasıyla birlikte bu derginin Beiblätter zu den Annalen der Physik adlı ekini çıkardı. 1886’da önce Darmstadt Teknik Yüksek Okulu’na ve ardından Erlangen Üniversitesi’ne fizik profesörü tayin edildi. Burada Fizik Enstitüsü’nün müdürlüğünü de üstlendi. Hocalık ve yöneticiliğin yanı sıra E. Ebert, G. C. Schmidt ve A. Wehnelt gibi asistanlarının yardımıyla deneysel fizik etkinliklerinde bulunduysa da XX. yüzyılın başlarında sağlık sorunları yüzünden buna son verdi; bilimler tarihine ve özellikle İslâm tabii bilimler ve teknoloji tarihine yöneldi. Arapça yazmaların tercümesinde Josef Hell, Heinrich Suter, Julius Ferdinand Ruska, Theodorus Willem Juynboll ve Max Horten gibi şarkiyatçılardan yardım alarak çalışmalarını yayımladı. 1926’da emekliye ayrıldıktan sonra da yüksek lisans ve doktora
hocalığını sürdürdü. 7 Ocak 1928’de Erlangen’de öldü. Physikalisch-Medizinischen Sozietät ve Die Deutsche Akademie der Naturforscher Leopoldina gibi kuruluşların üyesi olan Wiedemann’ın öğrencileri arasında Joseph Frank, Fritz Hauser, Theodor Mittelberger, Karl Kohl, Joseph Würschmiedt ve Hugo J. Seemann gibi bilim adamları bulunmaktadır.
Eilhard Wiedemann’ın çalışmalarının büyük çoğunluğu fizikle teknoloji tarihi üzerinedir ve bunların 200’den fazlası İslâm tabii bilimler ve teknoloji tarihiyle ilgilidir. Hemen hemen bütün İslâm dünyasının sömürge haline getirildiği ve müslümanların Batı merkezci tarih yazarları mârifetiyle tarihten dışlanmaya çalışıldığı bir dönemde yaşayan Wiedemann, gerçek bir ilim adamından beklenen ahlâk ve gayretle müslümanların bilim ve teknoloji çalışmaları üzerinde yoğunlaşmış, araştırmalarının büyük bir bölümünü onların bu alanlardaki başarılarını ortaya çıkarmaya ayırmıştır. Wiedemann, bilim ve teknoloji tarihini araştırmanın ön şartlarından birinin ilgili alanların mevcut halinin bilinmesi olduğunu tesbit ederek bunlardan habersiz bir araştırmacının sadece dil bilmekle bu alanların tarihini inceleyemeyeceğini söylemiş, böylece, günümüzde müslüman ve Batılı bilim adamlarının İslâm bilim ve düşünce tarihini anlama ve ürünlerini ortaya koyma yönünde sergiledikleri beceriksizliklerin sebeplerinden birini ifade etmiştir. Müslümanların tabii bilimler sahasındaki başarılarını ele aldığı, “Die Naturwissenschaften bei den orientalischen Völkern” başlıklı makalesinde Batı’da yaygın olan, müslümanların Antikçağ’dan intikal eden bilgileri sadece tercüme ettikleri ve bunlara önemli bir katkıda bulunmadıkları şeklindeki görüşten şikâyet eder ve bu makalesinde aksi görüşü savunur (Gesammelte Schriften, II, 853-862; ayrıca bk. I, 85-114; II, 879-882). Wiedemann’ın çalışmaları, genel bilim tarihinde hâlâ yeterince dikkate alınmayan İslâm medeniyeti içinde tabii bilimler tarihi açısından yol gösterici ve çığır açıcı bir niteliğe sahiptir. Kendisi müslüman ilim adamlarının başarılarını sadece teorik olarak ortaya koymakla kalmamış, İslâm coğrafyasında kullanılmış, geliştirilmiş veya icat edilmiş alet ve cihazların klasik eserlerde bulunan tasvir ve çizimlerinden hareketle prototiplerini yapmıştır. 1911’de bunlardan beş tanesi Münih’teki Alman Müzesi tarafından satın alınmıştır; diğer modellerin âkıbetleri hakkında ise bilgi yoktur. Müzenin satın aldığı aletlerden biri olan usturlap modelinin aslı Muhammed İbnü’s-Saffâr’ın Berlin Devlet Kütüphanesi’ndeki usturlabıdır (a.g.e., I, s. IX). Wiedemann’ın açtığı bu çığır, İslâm bilim ve teknoloji tarihinde yönlendirici çalışmalar yapan ve bu konuda Wiedemann’ı öncü sayan (Sezgin, Wissenschaft und Technik im Islam, I, s. IX) Fuat Sezgin tarafından sürdürülmektedir.
Wiedemann’ın üzerlerinde araştırma yaptığı, eserlerini Almanca’ya çevirdiği ve tabii bilimler tarihindeki yerlerini gösterdiği çok sayıdaki İslâm âliminden önde gelenler şunlardır: İbnü’l-Heysem, İbn Hazm, Bîrûnî, İsmâil b. Rezzâz el-Cezerî, Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî, İbnü’l-Ekfânî, Harakī, Fahreddin İbnü’s-Sââtî, İbnü’ş-Şâtır, Fârâbî, Kemâleddin el-Fârisî, Kuşyâr b. Lebbân, Benî Mûsâ, Ca‘fer b. Ali ed-Dımaşkī, Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Ali b. Ahmed en-Nesevî. Onun İslâm bilimler tarihiyle ilgili olarak ele aldığı konulardan bazıları da şöylece sıralanabilir: Müslümanlarda zaman, mekân ve hareket; astronomi, hendese; müslümanların geliştirdikleri saatler; astronomi aletleri; suyun kullanımı ve su tesisleri, su kapları; ışık ve ışıkla ilgili teknoloji, optik; coğrafî konular, dünyanın şekli ve yüzölçümü; madenler, altın, kıymetli taşlar; mûsiki ve seslerin kullanımı; kimya; bitkiler, şeker ve tarihçesi; tıbbî konular.
Eserleri. 1. Über die elliptische Polarisation des Lichtes und ihre Beziehungen zu den Oberflächenfarben der Körper (Leipzig 1872). Doktora tezidir. 2. Physikalisches Praktikum. Mit besonderer Berücksichtigung der physikalisch-chemischen Methoden (Braunschweig 1890, 1897, Hermann Ebert ile birlikte). Öğrencilere yönelik bir fizik kitabıdır. 3. Über die Naturwissenschaften bei den Arabern (Hamburg 1890). 4. Zur Alchemie bei den Arabern (Erlangen 1922). 5. Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte. Sitzungsberichte der Physikalisch-Medizinischen Sozietät zu Erlangen (SBPMS Erlg.) dergisinde yayımlanan makalelerinin (XXIV-LXVI [1902-1928]) Wolfdietrich Fischer tarafından derlenerek neşredilmiş halidir (I-II, Hildesheim-New York 1970). Wiedemann bu makalelerinin büyük bir kısmında özellikle Hârizmî’nin Mefâtîĥu’l-Ǿulûm başlıklı eserinin hiyel, aritmetik, geometri, astronomi, kimya ve müzik bölümlerini İslâm bilimler tarihi açısından incelemiş ve Almanca’ya tercüme etmiştir. 6. Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte. Wiedemann’ın bir önceki derlemede bulunmayan makalelerinin Dorothea Girke ve Dieter Bischoff tarafından derlenip Fuat Sezgin tarafından yayımlanan şeklidir (I-III, Frankfurt am Main 1984).
Makaleler. Wiedemann İslâm bilim tarihi hakkındaki çalışmalarını genellikle makale halinde yayımlamış ve bunların çoğunda müslüman âlimlerin tabii bilimlerin çeşitli alanlarında kaleme aldıkları risâlelerin tercümesini, tahlilini ve içerdikleri tasvirlerin çizimini vermiştir. Bazı makaleleri şunlardır: “Über die Uhren im Bereich der islamischen Kultur” (Nova Acta, Abhandlungen der Kaiserlich Leopoldinisch-Carolinischen Deutschen Akademie der Naturforscher, C/5 [Halle 1915], s. 1-272; Gesammelte Schriften, III, 1211-1482; Fritz Hauser’in yardımıyla hazırlanan ve Wiedemann’ın en önemli araştırmalarından biri kabul edilen bu makale İslâm kültür çevresinde kullanılan saatler ve bunların yapım teknikleriyle ilgilidir; çok sayıda çizimin yer aldığı makalede İsmâil b. Rezzâz el-Cezerî ve Fahreddin İbnü’s-Sââtî’nin [Rıdvân b. Muhammed el-Horasânî] saatlerle ilgili eserlerinin tercümeleri de verilmiştir); “Über Trinkgefässe und Tafel aufsätze nach al-Gazarî und den Benû Mûsâ” (Isl., sy. 8 [1918], s. 140-166, 268-291; Gesammelte Schriften, III, 1517-1579); “Über Schalen, die beim Aderlass verwendet werden und Waschgefässe nach Gazarî” (Archiv für Geschichte der Medizin, sy. 11 [1918], s. 22-43; Gesammelte Schriften, III, 1607-1628); “Über eine Palasttür und Schlösser nach al-Gazarî” (Isl., sy. 11 [1921], s. 213-251; Gesammelte Schriften, III, 1670-1708); “Über al Biruni und seine Schriften” (Heinrich Suter ile birlikte, SBPMS Erlg., LII-LIII [1920-1921], s. 55-96; Wiedemann, Aufsätze, II, 474-515); “Allgemeine Betrachtungen von al-Bîrûnî in einem Werk über die Astrolobien” (Josef Frank ve Max Horten ile birlikte, SBPMS Erlg., LII-LIII [1920-1921], s. 97-121;
Wiedemann, Aufsätze, II, 516-540); “Über Tâbit ben Qurra, sein Leben und Wirken” (SBMSE Erlg., LII-LIII [1920-1921], s. 189-219; Wiedemann, Aufsätze, II, 548-578); “Die Gebetszeiten im Islam” (SBPMS Erlg., 58-59 [1926-1927], s. 1-32; Wiedemann, Aufsätze, II, 757-788); “Avicennas Schrift über ein von ihm ersonnenes Beobachtungsinstrument” (Theodorus W. Juynboll ile birlikte, AO, sy. 5 [Leiden 1926], s. 81-167; Gesammelte Schriften, II, 1117-1203); “Ibn al-Haitam, ein arabischer Gelehrter” (Festschrift J. Rosenthal zur Vollendung seines siebzigsten Lebensjahres gewidmet, Leipzig 1906, I, 149-178; Gesammelte Schriften, I, 117-146); “Ibn Haitams Schrift über die sphärischen Hohlspiegel” (Bibliotheca Mathematica, X [Leipzig 1910], s. 293-307; Gesammelte Schriften, I, 354-368); “Ibn al-Haitam’s Schrift über parabolische Hohlspiegel” (Johan Ludwig Heiberg ile birlikte; Bibliotheca Mathematica, X [Leipzig 1910], s. 201-237; Gesammelte Schriften, I, 369-405); “Einleitung zu Werken von Charaqî” (Karl Kohl ile birlikte, SBPMS Erlg., LVIII-LIX [1926-1927], s. 203-218; Wiedemann, Aufsätze, II, 628-643); “Ueber Musikautomaten bei den Arabern” (Centenario della Nascita di Michele Amari, II [1910], s. 164-185; Gesammelte Schriften, I, 451-472); “Über Vorrichtungen zum Heben von Wasser in der islamischen Welt” (Beiträge zur Geschichte der Technik und Industrie, VIII [1918], s. 121-154; Gesammelte Schriften, III, 1483-1516); “Nasir al Dîn al Tûsî” (Julius F. Ruska ile birlikte, SBPMS Erlg., LX [1928], s. 289-316; Aufsätze, II, 701-728); “Naturwissenschaftliches aus Ibn Qutaiba” (SBPMS Erlg., XLVII [1915], s. 101-120; Wiedemann, Aufsätze, II, 155-174); “Über al Farabi’s Aufzählung der Wissenschaften (De scientiis)”, (SBPMS Erlg., XXXIX [1907], s. 74-101; Wiedemann, Aufsätze, I, 323-350); “Über die Gestalt, Lage und Bewegung der Erde, sowie philosophisch-astronomische Betrachtungen von Qutb al Din al Schirazi” (Archiv für die Geschichte der Naturwissenschaften und der Technik, III [Leipzig 1912], s. 395-422). Wiedemann’ın bütün makaleleri derlenerek tekrar basılmıştır (çalışmalarının listesi için bk. Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, XVIII, 442-473; Seemann, “Eilhard Wiedemann”, ISIS, XIV/1 [1930], s. 166-186; Arapça tahlilli bir liste için bk. Gesammelte Schriften, Arapça kısım, I, 11-51; II, 7-47; III, 7-44). Wiedemann, başta The Encyclopaedia of Islam (1. bs.) olmak üzere çeşitli ansiklopedilere de çok sayıda madde yazmıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
E. Wiedemann, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte (ed. W. Fischer), Hildesheim 1970, I-II, tür.yer.; ayrıca bk. neşredenin önsözü, I, s. IX-XII; ayrıca bk. H. J. Seemann, “Eilhard Wiedemann”, I, s. XIII-XXXIV; a.mlf., Gesammelte Schriften zur arabisch-islamischen Wissenschaftsgeschichte (ed. D. Girke - D. Bischoff), Frankfurt 1984, I-III, tür.yer.; J. Fück, Die Arabischen Studien in Europa, Leipzig 1955, s. 324; Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriķūn, Kahire 1980, II, 396-398; Abdurrahman Bedevî, MevsûǾatü’l-müsteşriķīn, Beyrut 1984, s. 296-302; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVIII, 442-473; Wissenschaft und Technik im Islam (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 2003, I-V, tür.yer.; ayrıca bk. editörün önsözü, I, s. VII-XII; Abdülhamîd Sâlih Hamdân, Ŧabaķātü’l-müsteşriķīn, [baskı yeri ve tarihi yok] (Mektebetü Medbûlî), s. 165-166; J. Ruska, “Eilhard Wiedemann”, Isl., XVII/1 (1928), s. 294-295; H. J. Seemann, “Eilhard Wiedemann”, ISIS, XIV/1 (1930), s. 166-186; C. E. Bosworth, “Eilhard Wiedemann, Aufsätze zur arabischen Wissenschaftsgeschichte, mit einem Vorwort und Indices herausgegeben von Wolfdietrich Fischer”, JSS, XVI/2 (1971), s. 277-278.
Hilal Görgün