VASSÂF
(وصّاف)
Şerefüddîn Abdullāh b. İzziddîn Fazlillâh b. Ebî Naîm-i Yezdî (ö. 730/1329-30)
İlhanlı devri tarihçisi, bürokrat ve edip.
655’te (1257) Şîraz’da doğdu. İlhanlı Hükümdarı Olcaytu Han tarafından kendisine verilen “Vassâfü’l-hazret” ve bunun kısaltılmışı olan “Vassâf” lakabıyla tanınır. Babası Fazlullah, İlhanlı Devleti’nin Fars bölgesi âmillerindendi. Vassâf iyi bir eğitim aldıktan sonra İlhanlı Devleti’nde divan hizmetine girdi. 697 (1297-98) yılında yazmaya başladığı Târîħ-i Vaśśâf adlı eserinin ilk üç cildini 13 Receb 702 (3 Mart 1303) tarihinde vezir ve tarihçi Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî ile Vezir Sa‘deddîn-i Sâvecî’nin yardımıyla Gāzân Han’a sundu. Kitabı inceleyen Gāzân Han, Vassâf’a ihsanlarda bulundu; ondan kendisi Suriye seferinden dönünceye kadar Sincar’da kalmasını ve eserini yazmaya devam etmesini istedi. Vassâf, muhtelif kitaplara ihtiyaç duyduğunu ve bir süreden beri evinden uzak kaldığını söyleyerek Gāzân Han’dan bir yıl izin aldı. Yine Reşîdüddin Fazlullāh-ı Hemedânî’nin yardımıyla 24 Muharrem 712 (1 Haziran 1312) tarihinde Sultaniye şehrinde Sultan Olcaytu ile görüştü ve eserinin IV. cildini hükümdara sunarak onun takdirini kazandı. Eserin son cildini ancak 728’de (1328) tamamlayabilen Vassâf 730 (1329-30) yılında vefat etti.
Eserleri. 1. Târîħ-i Vaśśâf. Asıl adı Tecziyetü’l-emśâr ve tezciyetü’l-aǾśâr’dır. Vassâf eserini İlhanlı devlet adamı Atâ Melik el-Cüveynî’nin Târîħ-i Cihângüşâ’sına zeyil olarak hazırlamıştır. 656 (1258) yılından başlayan eser yer yer Cihângüşâ’dan nakiller içermektedir. Eserin I. cildi Mengü Kağan’ın ölümü, Kubilay ve Timur Kağan’ın Çin’deki faaliyetleri, Hülâgû’nun Bağdat’ı işgali, Abaka ve Ahmed Teküder’in hükümdarlıkları; II. cildi Salgurlu Atabegleri, Argun Han’ın hükümdarlığı, Yûsufşah ve Efrâsiyâb’ın atabeglikleri; III. cildi Geyhatu ve Baydu’nun hükümdarlıkları, Kirman ve Delhi’nin hâkimleri ve Gāzân Han’ın 700 (1300-1301) yılı sonuna kadar hükümdarlığı; IV. cildi Gāzân Han’ın hükümdarlığının son yılları, Sultan Olcaytu’nun tahta çıkışı, Timur Kağan’ın halefleri, Hârizmşahlar ve İsmâilîler; V. cildi Sultan Olcaytu’nun hâkimiyetinin sonu, Ebû Said Bahadır Han ile Alâeddin Halacî ve haleflerinin tarihini ihtiva etmektedir. Vassâf, kendini İslâm tarihçileri arasında önemli bir konuma yükseltecek olan eserinde Gāzân Han döneminde devlet merkezinde vuku bulan hadiselerin yanı sıra Fars eyaletinin siyasî, idarî ve iktisadî durumu hakkında önemli bilgiler verir. Eser, başta kâğıt para (çâv) ve İlhânî takvimi olmak üzere İlhanlı kaynaklarının genellikle sessiz kaldığı bazı reformlar hakkında da önemli mâlûmat içerir. Vassâf, merkezî bürokraside üst düzey bir görevde bulunmadığı için halkın durumuyla ilgili haberleri CâmiǾu’t-tevârîħ müellifi Reşîdüddin Fazlullah’a göre daha tarafsız bir şekilde kaydeder ve bazı önemli noktalarda ondan ayrılır. Bu açıdan eser, gerek Reşîdüddin’in verdiği bilgilerin kontrolü gerekse ondaki eksikliklerin tamamlanması bakımından da büyük önem taşımaktadır. İran tarih yazıcılığında görülmemiş derecede süslü bir üslûpla kaleme alınan eserdeki Arapça, Farsça, Türkçe ve Moğolca birçok terim metnin anlaşılmasını güçleştirmektedir. Müellifin Arapça-Farsça kıssa ve şiirlerle süslediği nesri kendisinden sonra birçok tarihçi tarafından taklit edilmiş, bu arada Osmanlı coğrafyasında İdrîs-i Bitlisî, Tâlikîzâde Mehmed Subhi ve Ahmed Vâsıf Efendi gibi tarihçiler Vassâf’ın üslûbunu örnek almıştır. Eserin üç bölümünü, Şâhruh’un oğlu Fars hâkimi Mugīsüddin Ebü’l-Feth Mirza İbrâhim’in emriyle Hüseyin b. Hüseyin el-Ensârî (Attâr) 823 (1420) yılında sade bir dille özetlemiş ve XVI. yüzyılda da Hândmîr tarafından hulâsa edilmiştir. Eser, İdrîs-i Bitlisî’nin oğlu Ebülfazl Mehmed Efendi tarafından kısaltılarak Türkçe’ye tercüme edilmiş, bu tercüme Emîrî Efendi tarafından Timur’un ölümüne kadar devam ettirilmiştir. XVIII. yüzyıl âlimlerinden Nazmîzâde Murtaza Efendi Lugat-ı Müşkilât-ı Vassâf (Şerh-i Lugat-ı Târîh-i Vassâf), Şerh-i Târîh-i Vassâf,
Tercüme-i Târîh-i Vassâf ve Zeyl-i Nazmîzâde adıyla dört eser kaleme almıştır. Sâlim Lugat-ı Vassâf’ı yeniden düzenlemiş, ayrıca önce Reîsülküttâb Şirvânî Ebû Bekir Efendi’nin başladığı esere Neylî, Mâ lâ büdde minhü li’l-edîb mine’l-meşhûr ve’l-garîb (Şerh-i Lugat-ı Târîh-i Vassâf) adıyla Türkçe şerh yazmıştır. Târîħ-i Vaśśâf’ın günümüze ulaşan çok sayıda nüshası içerisinde IV. cildin Şâban 711 (Ocak 1312) tarihli müellif nüshası (Nuruosmaniye Ktp., nr. 3207) dikkate değerdir. Bu nüsha 1388’de hş. (2009) Tahran’da neşredilmiştir. Eser üzerinde XIX. yüzyılın ortalarından itibaren birçok çalışma yapılmıştır. Önce taşbaskı halinde 1241 (1826) ve 1269 (1853) yıllarında Bombay’da yayımlanmış, daha sonra ilk cildi J. von Hammer-Purgstall tarafından Geschichte Wassaf’s adıyla Almanca’ya tercüme edilmiştir (Wien 1856). Bu tercümenin henüz basılmayan dört cildi Avusturya İlimler Akademisi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Jahn, XVIII [1354/1975], s. 171). Eser 1269 tarihli baskısı esas alınarak 1272 (1855), 1291 (1874), 1303 (1885), 1314 (1896), 1338 hş. (1959) yıllarında Tebriz ve Tahran’da yeniden basılmıştır. Abdülmuhammed Âyetî eseri Bombay baskısından özetlemiştir. Eserin Hindistan’a dair bölümleri H. M. Elliot ve J. Dowson tarafından İngilizce’ye çevrilip The History of India as Told by Its Own Historians adlı eser içinde yayımlanmıştır (Delhi 1990, III, 24-54). Altın Orda’yla ilgili kısımlarını ise V. G. Tizengauzen neşretmiştir. Çağataylılar hakkındaki bilgiler Russell G. Kempiners Jr. tarafından değerlendirilmiş, Muhammed Şehrî-porâbâdî eserin güç anlaşılan terim ve ibareleriyle ilgili doktora tezi hazırlamıştır (1374/1995, Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi). 2. Aħlâķu’s-salŧana fî aĥvâli’l-ezmine ve’l-edine. Sultan Olcaytu adına kaleme alınan ahlâk ve siyasete dair Farsça bir risâle olup (Tahran, Kitâbhâne-yi Meclis-i Şûrâ-yi İslâmî, nr. 5307, vr. 104b-119a) Vassâf’a aidiyeti kesin olarak tesbit edilememiştir. Nergisî tarafından Kānûnü’r-reşâd ve Kavalalı Hüseyin Kâzım tarafından da Risâle-i Seciyye adıyla iki defa Türkçe’ye tercüme edilmiştir. 3. Risâle-i MünâzaǾati’s-seyf ve’l-ķalem (Ķalemiyye). İlhanlı Hükümdarı Ebû Said Bahadır Han adına Farsça yazılan küçük bir risâle olup Nasrullah Pûrcevâdî tarafından yayımlanmıştır (Nâme-yi Ferhengistân, XXVI [Tahran 1385/2006], s. 5-21). 4. BedîǾu’r-rebîǾa, Risâle der Muĥâkeme-yi Şaŧranç, Ebyât der Ĥaķķ-ı Şaŧranç (İÜ Ktp., FY, nr. 217, vr. 1b-22b). Vassâf’a aidiyeti muhtemel Farsça bir münşeat mecmuası Tahran Üniversitesi Merkez Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 3601). Vassâf tarafından kaleme alındığı bilinen diğer eserler günümüze ulaşmamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Vassâf, Târîħ (nşr. Îrec Efşâr v.dğr.), Tahran 1388/2009, Osman Gazi Özgüdenli’nin girişi, IV, 37-50; a.mlf., Kitâb-i Müsteŧâb-i Vaśśâf el-Ĥażret (nşr. M. Mehdî İsfahânî), Tahran 1338, s. 592; J. von Hammer-Purgstall, Geschichte Wassaf’s, Wien 1856; Storey, Persian Literature, I/1, s. 267-270; Münzevî, Fihrist, VI, 4280-4286; a.mlf., Fihristvâre-i Kitâbhâ-yi Fârsî, Tahran 1375-81/1996-2002, II, 918-919; VI, 390; Abdülmuhammed Âyetî, Taĥrîr-i Târîħ-i Vaśśâf, Tahran 1372, s. 329; Tevfîk Hâşimpûr Sübhânî - Hüsamettin Aksu, Fihrist-i Nüsħahâ-yi Ħaŧŧî-yi Fârsî-yi Dânişgâh-i İsŧânbûl, Tahran 1374/1995, s. 109-110; J. Pfeiffer, “A Turgid History of the Mongol Empire in Persia: Epistemological Reflections Concerning a Critical Edition of Wassāf’s Tajziyat al-amsār wa tazjiyat al-a‘sār”, Theoretical Approaches to the Transmission and Edition of Oriental Manuscripts (ed. J. Pfeiffer - M. Kropp), Würzburg 2007, s. 107-129; Osman Gazi Özgüdenli, Moğol İranında Gelenek ve Değişim: Gâzân Han ve Reformları (1295-1304), İstanbul 2009, s. 16-18; a.mlf., “Nüsħaǿî ez Târîħ-i Vaśśâf be-Ħaŧŧ-i Müǿellif ve Mühr-i Kitâbħâne-i RabǾ-i Reşîdî” (trc. Hüccet Fahrî), Nâme-yi Bahâristân, IV/1-2, Tahran 1382/ 2004, s. 63-72; a.mlf., “İlhanlı Tarihine Ait Yeni Bir Kaynak: Târîh-i Vassâf’ın Müellif Nüshası”, TTK Belleten, LXX/258 (2006), s. 28-52; K. Jahn, “Terceme-i Târîħ-i Vaśśâf”, Râhnümâ-yi Kitâb, XVIII, Tahran 1354/1975, s. 171; R. G. Kempiners Jr., “Vassāf’s Tajziyat al-amsār wa tazjiyat al-a‘sār as a Source for the History of the Chaghadayid Khanate”, JAH, XXII (1988), s. 160-187; Hamîd Rızâ Dâlvend, “Târîħ-i Vaśśâf ve Dû Olgû-yi Pîşnihâdî Berâ-yi Çâp-i Ân”, Âyîne-i Mîrâŝ, sy. 23, Tahran 1382/2004, s. 55-69; Erdoğan Merçil, “Vassâf”, İA, XIII, 232-234; P. Jackson, “Waśśāf”, EI² (İng.), XI, 174.
Osman Gazi Özgüdenli