UTEYBE (Benî Uteybe)
(بنو عتيبة)
Adnânîler’e mensup bir Arap kabilesi.
Adını Uteybe b. Gaziyye’den alan kabilenin soyu Cüşem b. Muâviye b. Bekir b. Hevâzin b. Mansûr b. İkrime b. Hasafe b. Kays Aylân b. Mudar b. Nizâr b. Mead yoluyla Adnân’a ulaşır. Hevâzin’in kollarından Benî Sa‘d ile Benî Uteybe’nin ana yurdu Orta Arabistan’ın harre alanları ve özellikle Hicaz’ın doğusundaki dağlık bölgelerdir. Arabistan’ın büyük kabilelerinden olup mensupları daha çok yarımadanın hayvancılığa uygun alanlarında yaşıyordu. Benî Uteybe’nin zaman zaman hac kafilelerine saldırdığı ve hac mevsimlerinde olay çıkardığı yolunda kayıtlar mevcutsa da kabilenin XVII. yüzyıla kadar yaşayış tarzı ve olaylardaki rolü hakkında bilgi yoktur. Bu yüzyıldan itibaren yarımadanın çeşitli bölgelerine dağılan Uteybeliler, Necid’den başlayarak Hicaz bölgesinin doğu kesimlerinden Kasîm’e, güneyde Kahtân, Sübey‘ ve Şelâve’ye kadar geniş bir alanda yaşamaya başladılar. Az bir kesimi de Mekke ve Tâif civarındaki dağlık bölgelerde ikamet etmeyi sürdürdü. Uteybeliler özellikle siyah deve yetiştiriciliğinde çok mahirdi.
Arabistan içerisine dağıldıktan sonra özellikle Necid bölgesinde yoğunlaşan Benî Uteybe’nin nüfusunun çokluğu ve gücü Araplar arasında, “Uteybe’ye karşı konulmaz” şeklinde darbımesel haline geldi. XIII. yüzyılın ilk yarısından itibaren Hâil bölgesinde hüküm süren Şemmer kabilesine bağlı Benî Reşîd ile Uteybe arasında uzun mücadeleler yaşandı. 1881 ve 1882’de Reşîdîler’e tâbi Benî Harb’e saldırarak mallarını talan ettilerse de aynı yıl onlara karşı mağlûp oldular. 1893’te Uteybe kabilesine saldıran Reşîdîler kendilerinden öşür ve zekât adı altında 5000 deve aldı (Kurşun, s. 148). Uteybeliler’den
İbn Hindî ile Reşîdîler arasındaki mücadeleyi anlatan atışmalar meşhurdur. İbrâhim Paşa’nın 1818 Dir‘iye kuşatmasında olduğu gibi Osmanlı ordusunda yer alan Uteybe kabilesine mensup askerler, Suûdîler’le (Abdülazîz b. Abdurrahman) Şerîfler (Şerîf Hüseyin) arasındaki mücadelelere katıldılar. İbn Suûd ile birlikte 1907’de Reşîdîler’e üstünlük sağlayan Uteybeliler, bundan sonra Suûdîler’le iş birliğine devam ettilerse de Şerîf Hüseyin’e karşı büyük sempati duyuyorlardı. Bir süre Şerîf Hüseyin’le beraber hareket ettiler, ardından Suûdîler’in safına geçerek Suudi Arabistan’ın kurulmasında önemli rol oynadılar. Kabile mensupları Uteybî nisbesiyle anılır. Bunlar arasında Şeyh Abdülhamîd b. Abdülazîz el-Es‘adî ve Türkî el-Gaddâh gibi âlim, şair ve edipler sayılabilir. 1979’da Kâbe baskınını gerçekleştiren hareketin liderliğini Cühayman b. Muhammed el-Uteybî üstlenmişti. Günümüzde de Arap yarımadasında bilinen kabilelerin en büyüklerinden olan, Necid ve Kasîm’de yoğun biçimde yaşayan Benî Uteybe ve kollarına Bahreyn, Küveyt ve Katar’da da rastlanır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’l-Kelbî, Cemhere (Nâcî), s. 264, 312, 383; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 241; Ali b. Tâceddin es-Sincârî, Menâǿiĥu’l-kerem fî aħbâri Mekke ve’l-beyt ve vülâti’l-Ĥarem (nşr. Mâcide Faysal Zekeriyyâ - Melîk M. Hayyât), Mekke 1419/1998, IV, 186; V, 349-350, 355-356; A. Musil, Northern Neğd, New York 1928, s. 268-288; Emîn er-Reyhânî, Târîħu Necdi’l-ĥadîŝ, Beyrut 1988, tür.yer.; Zekeriya Kurşun, Necid ve Ahsa’da Osmanlı Hakimiyeti: Vehhabî Hareketi ve Suud Devleti’nin Ortaya Çıkışı, Ankara 1998, s. 148, 167, 189; M. Süleyman et-Tayyib, MevsûǾatü’l-ķabâǿili’l-ǾArabiyye, Kahire 1421/2001, V, 744-894; Türkî el-Kaddâh el-Uteybî, Ķabîletü ǾUteybe fî kitâbâti’r-rehĥâleti’l-ġarbiyyîn, Beyrut 1426/2006; H. Kindermann - [C. E. Bosworth], “ǾUtayba”, EI² (İng.), X, 942-944.
Mustafa L. Bilge