ÛŞÎ
(الاوشي)
Ebû Muhammed (Ebü’l-Hasen) Sirâcüddîn Alî b. Osmân b. Muhammed b. Süleymân et-Teymî eş-Şehîdî el-Fergānî el-Ûşî (ö. 575/1179)
el-Emâlî adlı akaid risâlesiyle tanınan Mâtürîdî kelâmcısı, Hanefî fakihi ve muhaddis.
Fergana vadisinde bugün Kırgızistan toprakları içinde bulunan Oş (Ûş) şehrinde doğdu. Kendisine atıfta bulunduğu birçok yerden sadece birinde (Keşfü’ž-žunûn, I, 526) lakabını Sirâceddin yerine Rükneddin olarak kaydeden Kâtib Çelebi künyesini Ebû Muhammed (a.g.e., II, 1954), Serkîs ise Ebü’l-Hasan (MuǾcem, I, 499) olarak yazar. Kaynaklarda hayatına dair yeterli bilgi yoktur. Ûşî’nin yaşadığı dönemde bölge Selçuklular, Karahanlılar ve Karahıtaylar arasındaki siyasî mücadelelere sahne oldu. Eserleri günümüze ulaşan ilk Hanefî tabakat müelliflerinden Kureşî ve İbn Kutluboğa, Ûşî’nin sadece kısa isim zincirini kaydedip kelâmla ilgili kasidesini anmakla yetinir. Onun “Şehîdî” nisbesini zikreden Zehebî, Nâsırüddin Muhammed b. Yûsuf es-Semerkandî’den ders aldığını ve Kadı Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed ez-Zâhidî el-Buhârî’ye icâzet verdiğini belirtir (el-Müştebih, I, 35; ayrıca bk. İbn Nâsırüddin, I, 285). Ûşî Niśâbü’l-aħbâr adlı eserinin mukaddimesinde, kaynak olarak kullandığı eserlerin müelliflerine varan rivayet zincirlerini kaydederken ilk halkada hocalarını da andığı için kimlerden ders aldığı, dolayısıyla hangi ilim merkezlerine gittiği hususunda bilgi edinilebilmektedir (Toprak, Hadiste Derlemecilik, s. 190 vd.). Buna göre Buhara ve Semerkant yanında bölgedeki birçok şehri dolaşan Ûşî, Zehebî’nin de belirttiği hocası Nâsırüddin es-Semerkandî’den başka muhtemelen dedesi olan Ebû Abdullah Nasîrüddin Muhammed b. Süleyman el-Ûşî, Ebü’l-Mehâsin Zahîrüddin Hasan b. Ali el-Mergīnânî, Abdullah b. Ebü’l-Muzaffer en-Nesefî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ali b. Nasr en-Nesefî, Alâeddin el-Üsmendî, Ebü’l-Kāsım Ali b. Hüseyin el-Bistâmî, Ebü’l-Usr el-Pezdevî’nin oğlu İmâdüddin Hasan b. Ali el-Pezdevî ve Seyfeddin Muhammed b. Muhammed el-Bâharzî’den faydalandı. Bunlardan Nasîrüddin el-Ûşî ile (Kureşî, III, 164-165) Zahîrüddin el-Mergīnânî’nin (a.g.e., II, 74) el-Hidâye müellifi Burhâneddin el-Mergīnânî’ye de hocalık yapmaları Ûşî’nin el-Hidâye müellifiyle ders arkadaşı olabileceğini düşündürmektedir. Zehebî, Ûşî’nin talebeleri arasında Ebû Nasr Ahmed b. Muhammed el-Buhârî el-Attâbî’nin adını kaydeder.
el-Emâlî’yi şerheden Şerefeddin en-Neccârî’nin Ûşî’nin isim zincirinde “kadı” unvanına yer vermesinden onun kadılık yaptığı (Toprak, Hadiste Derlemecilik, s. 142-143; DÜİFD, sy. 23 [2006], s. 69), kaynaklarda kendisine atfedilen şeyh, imam, al-lâme, muhakkik gibi sıfatlardan döneminde tanınmış bir âlim olduğu anlaşılmaktadır. Fıkıh ve hadise dair eserler vermekle birlikte daha çok kelâmla ilgili kasidesiyle şöhret bulmuş, bu alandaki literatürde iz bırakmıştır. Ûşî’nin şiirle uğraştığı da belirtilmektedir, ancak bu alanda günümüze ulaşan bir eserine rastlanmamıştır. Fakat el-Emâlî’si şiirdeki ustalığını göstermektedir. Kâtib Çelebi Keşfü’ž-žunûn’da bir yerde (II, 1954) Ûşî’nin 569’da (1173) hayatta olduğunu, iki yerde de (II, 1224, 1350) el-Fetâva’s-Sirâciyye ve el-Emâlî adlı eserini bu tarihte kaleme aldığını kaydederken diğer bir yerde anılan tarihte vefat ettiğini (II, 1200), bir başka yerde ise (II, 1350) ölüm yılını 575 (1179) yılı diye zikretmektedir. Bağdatlı İsmâil Paşa da Ûşî’nin 575 yılında vebadan öldüğünü söyler (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 700).
Eserleri. 1. el-Emâlî*. Mâtürîdî akaidine dair bir risâle olup el-Ķaśîdetü’l-lâmiyye ve Bedǿü’l-emâlî ismiyle anılır. Manzum olması, veciz bir üslûpla kaleme alınması öğrenme ve öğretme kolaylığı sağlamış, kısa sürede medreselerde rağbet gören bir metin haline gelmiştir. Üzerine çok sayıda şerh yazılarak çeşitli dillere tercüme edilen el-Emâlî birçok defa basılmıştır (nşr. ve Lat. trc., P. V. Bohlen, Regensburg 1825; İstanbul 1266; Kahire 1273; Bombay 1274; Cava 1318; nşr. Mevlevî Nezîr Ahmed Han, Delhi 1317, Urduca tercümesiyle birlikte). 2. Ġurerü’l-aħbâr ve dürerü’l-eşǾâr. Zamanımıza ulaşmayan eserde günlük hayatı ilgilendiren konulara dair hadislerle öğüt ve hikmete dair şiirler derlenmiştir. Müellif daha sonra bu eserden seçtiği 1000 sahih hadisle Niśâbü’l-aħbâr li-teźkireti’l-aħyâr adlı eserini meydana getirmiştir. Her birinde on hadisin yer aldığı 100 bölüm (bab) halinde düzenlenen Niśâbü’l-aħbâr’ın günümüze altmış kadar nüshası intikal etmiştir (meselâ bk. Süleymaniye Ktp., Karaçelebizâde Hüsâmeddin, nr. 74/1, Lâleli, nr. 1509, Hasan Hüsnü Paşa, nr. 187, 264; İÜ Ktp., AY, nr. 6226). Hadislerin senedlerini hazfeden Ûşî faydalandığı on beş kaynağı çeşitli rumuzlarla göstermiştir. Mehmet Sait Toprak doktora tezinin ikinci kısmında bu eseri neşre hazırlamıştır (bk. bibl.). 3. Müsnedü Enes b. Mâlik (Cüzǿ fî rivâyeti Enes b. Mâlik Ǿan Resûlillâh bi-isnâdin vâĥid). Ûşî bu eserinde Enes b. Mâlik’ten gelen, hocası Nasîrüddin el-Ûşî’den naklettiği yaklaşık 300 kadar hadisi otuz sekiz bab altında düzenlemiştir (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 787). 4. el-Fetâva’s-Sirâciyye (Kalküta 1243; I-IV, Leknev 1293-1295, kenarında Fetâvâ Ķāđîħân olarak). Hanefî fakihlerinden Yûsuf b. Ahmed es-Sicistânî Münyetü’l-müftî adlı eserinde bu kitabın tertibini esas almış, özellikle başka kaynaklarda bulunmayan birçok meseleyi ondan nakletmiştir (Keşfü’ž-žunûn, II, 1887). 5. Muħtelifü’r-rivâye. Necmeddin en-Nesefî’nin el-Manžûmetü’n-Nesefiyye fi’l-ħilâf adlı eserine
yazılan bir şerhtir (a.g.e., II, 1868). Kaynaklarda Ûşî’ye Ŝevâķıbü’l-aħbâr (a.g.e., I, 526) ve Nûrü’s-sirâc (Brockelmann, GAL Suppl., I, 765) adlı kitaplar da nisbet edilmektedir. İsmâil Paşa’nın ona ait eserler arasında zikrettiği Yevâķītü’l-aħbâr (Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 700), Ûşî’nin Niśâbü’l-aħbâr’ının kaynaklarından olup Ahmed b. Abdullah es-Serahsî’ye aittir (Toprak, DÜİFD, sy. 23 [2006], s. 83).
BİBLİYOGRAFYA:
Zehebî, el-Müştebih, I, 35; Kureşî, el-Cevâhirü’l-muđıyye, II, 74, 583; III, 164-165; IV, 143; İbn Nâsırüddin, Tavżîĥu’l-Müştebih (nşr. M. Naîm el-Araksûsî), Beyrut 1414/1993, I, 284-285; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî ŧabaķāti’l-Ĥanefiyye (nşr. M. Hayr Ramazan Yûsuf), Dımaşk 1413/1992, s. 212; Keşfü’ž-žunûn, I, 526; II, 1200, 1224, 1349-1350, 1868, 1887, 1954; Serkîs, MuǾcem, I, 499-500; Brockelmann, GAL, I, 552; Suppl., I, 764-765; a.mlf., “Ûşî”, İA, XIII, 75; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 700; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, VII, 148; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), IV, 310; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 439; III, 1899; Mehmet Sait Toprak, Hadiste Derlemecilik Devrinin Başlaması ve Ûşî’nin Nisâb el-Ahbâr’ı (doktora tezi, 2005), Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü; a.mlf., “Ali b. Osman Sirâceddîn el-Ûşî ve Hadis İlmine Katkıları”, Uluslararası Türk Dünyasının İslamiyete Katkıları Sempozyumu, Bildiriler, Isparta 2007, s. 263-282; a.mlf., “Ali b. Osman Sirâceddin el-Ûşî: Hayatı ve Eserleri”, DÜİFD, sy. 23 (2006), s. 65-86; Şerefeddin Yaltkaya, “Türk Kelâmcıları”, DİFM, sy. 23 (1932), s. 4-5; Kemal Edib Kürkçüoğlu, “Lâmiyye-i Kelâmiyye”, AÜİFD, III/1-2 (1954), s. 1-21; Muhit Mert, “Oşlu Din Âlimi Ali b. Osman ve Bed’ü’l-emâlî Adlı Eseri Bağlamında İtikadî Görüşleri”, Gazi Üniversitesi Çorum İlahiyat Fakültesi Dergisi, IV/7-8, Çorum 2005, s. 7-32; Cemil Fâik es-Sâdıkī, “Kitâbü Niśâbi’l-aħbâr li-teźkireti’l-aħyâr”, Hadis Tetkikleri Dergisi, III/ 1, İstanbul 2005, s. 153-158; a.mlf., “el-Ûşî”, Mv.AU, II, 563-571; W. Barthold, “Fergana”, İA, IV, 559-561; W. Madelung, “al-Œshī”, EI² (İng.), X, 916; Sayyāra Mahīnfar, “Fargānī”, EIr., IX, 256-257.
Mehmet Sait Toprak