TÛSÎ, Alâeddin
(علاء الدين الطوسي)
Alâüddîn Alî b. Muhammed el-Betârekânî et-Tûsî (ö. 887/1482)
Hanefî fakihi, usulcü ve felsefeci.
Süyûtî’nin, yetmiş yıl yaşayıp 877 (1473) yılında öldüğü yolundaki ifadesine göre (Nažmü’l-Ǿiķyân, s. 132) 807’de (1404) dünyaya gelmiştir. Ancak ölüm tarihi çoğunluğun kabul ettiği şekilde 887 ise (1482) doğum tarihi 817 (1414) olur. Mevlâ Arrân diye de anılır. Tûslu olduğu bilinmesine rağmen nisbesinin Betârekânî (İbn İyâs, III, 88), Beyâdkânî (Süyûtî, s. 132) ve Bârekânî (Tehâfütü’l-felâsife [trc. Recep Duran], s. XIX) diye zikredilmesi sebebiyle doğduğu kasaba veya köy tesbit edilememektedir. Öte yandan Tûsî’nin öğrenimi, hocaları ve seyahatlerine dair yeterli bilgi de bulunmamaktadır. Onun Semerkant’ta tanındıktan sonra Osmanlı ülkesine gelişi, Mevlâ Hızır Şah’ın Mısır’da on beş yıl süren tahsilini tamamlayıp dönmesine rastladığı belirtilirse de bunun da tarihi belli değildir; büyük ihtimalle II. Murad döneminin (1421-1451) sonlarına tekabül etmektedir. Ulemâya yakın ilgi gösteren II. Murad, Alâeddin et-Tûsî’yi Bursa’da babası Çelebi Sultan Mehmed’in kurduğu medreseye 50 akçe yevmiye ile müderris tayin etti. Ardından hükümdar olan oğlu II. Mehmed İstanbul’u fethedince Tûsî’yi kiliseden tahvil ederek kurduğu sekiz medreseden birini teşkil eden Zeyrek Camii yanındaki medresede görevlendirdi ve yevmiyesini 100 akçeye çıkardı. Ayrıca İstanbul’a çok yakın Müderris (Medres) köyünü kendisine tahsis etti. Taşköprizâde kendi zamanında bu köyün meşhur bir yer olduğunu söyler (eş-Şeķāǿiķ, s. 97). Veziri Mahmud Paşa ile medreseyi ziyarete gelen Fâtih Sultan Mehmed Tûsî’nin sağ tarafına, vezir de sol tarafına oturup dersini dinlediler. Birçok ilmî meselenin söz konusu edildiği dersin muhtevasından ve hocanın ders verme tarzından memnun kalan padişah kendisini 10.000 dirhem ve bir hil‘atle ödüllendirdi, talebelerin her birine de 500 dirhem verilmesini emretti.
Padişahın bu davranışının Tûsî’yi son derece memnun ettiği belirtilir. Daha sonra yakındaki bir medresede Molla Abdülkerim Efendi’nin dersini dinlemek isteyen sultan veziri ve Tûsî ile birlikte onun medresesine gitti, fakat derse hazırlanmayan Abdülkerim’in affını dilemesi sultanın hoşuna gitmedi. Bu durum Tûsî’nin Fâtih nezdindeki itibarının daha da artmasına vesile oldu. Ardından padişah Tûsî’yi babasının Edirne’de kurduğu medreseye 100 akçe yevmiye ile tayin etti.
Aklî ilimlere ve felsefeye ilgi duyan Fâtih Sultan Mehmed, Alâeddin et-Tûsî ile dönemin tanınmış âlimlerinden Hocazâde Muslihuddin Efendi’den Gazzâlî’nin Tehâfütü’l-felâsife’si tarzında bir eser kaleme almalarını, Gazzâlî ile filozofların görüşleri arasında karşılaştırma yaparak her iki tarafın düşüncesini değerlendirmelerini istedi (Tehâfütü’l-felâsife [trc. Recep Duran], tercüme edenin girişi, s. XV-XVII). Hocazâde dört ay gibi kısa bir süre içinde eserini tamamlamasına rağmen, Tûsî çalışmasını altı ayda tamamlayıp sultana takdim etti. Hükümdar iki eseri de inceletti. Gelen beyanlar neticesinde iki müellifi 10.000’er akçe ile taltif etmesine rağmen eseri daha çok beğenilen Hocazâde’ye hil‘at veya binek vererek ayrıca mükâfatlandırdı. Hocazâde’nin kendisinden üstün görülmesinden rahatsız olduğu anlaşılan Alâeddin et-Tûsî bir süre sonra Osmanlı ülkesinden ayrılıp memleketine doğru yola çıktı. Tebriz’e ulaştığında eski öğrencilerinden Abdullah-ı İlâhî ile karşılaştığı, yanında kaldığı ve onun tarafından teselli edildiği nakledilir. Tûsî, daha sonra Semerkant’a giderek burada Hâce Ubeydullah Ahrâr’ın halkasına dahil oldu. Telif faaliyetleri yanında birçok talebe yetiştirdi. Eşrefoğlu Rûmî ile Dimetokalı Şeyh Niyâzî Şücâüddin İlyas önde gelen talebelerindendir. Ayrıca Mevlâ İbnü’l-Eşref, Vezîriâzam Karamânî Mehmed Paşa, Hayâlî, Hatibzâde Muhyiddin Efendi, Sinân-ı Acemî, Ispartalı Mevlâ Abdülkadir, Molla Abdülkerim Efendi, Ali el-Fenârî, Simavlı Abdullah-ı İlâhî, Akşemseddin’in büyük oğlu Şeyh Abdullah kaynaklarda ismi belirtilen öğrencilerindendir. Tûsî’nin ölümü için Şemseddin Sâmi’nin verdiği 860 (1456) (Kāmûsü’l-a‘lâm, IV, 3170) ve Serkîs’in kaydettiği 885 (1480) tarihleri kaynaklarda geçmemektedir. Bazı eserlerde onun 877 (1472-73) yılında vefat ettiği belirtilmektedir (Süyûtî, s. 132; İbn İyâs, III, 88). Ancak kendi çağdaşı olan müelliflerle günümüzde Tûsî üzerinde çalışma yapanların çoğu onun 887 (1482) yılında öldüğünü kaydetmektedir (meselâ bk. Keşfü’ž-žunûn, I, 513; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 737; Tehâfütü’l-felâsife [trc. Recep Duran], tercüme edenin girişi, s. XIX).
Eserleri. 1. Tehâfütü’l- felâsife. Kaynaklarda adı Kitâbü’ź-Źüħr (eź-Źeħîre) olarak da geçen bu çalışma müellife şöhret kazandıran eseridir. Tûsî mukaddimede eserini eź-Źüħr diye adlandırmıştır. Kitapta Gazzâlî’ye ait Tehâfüt’ün içerdiği yirmi mesele aynı adlarla sıralanmıştır. Çeşitli yazmaları bulunan eserin (Tehâfütü’l-felâsife [trc. Recep Duran], tercüme edenin girişi, s. XVI) bilinen ilk baskısı eź-Źeħîre fi’l-muĥâkeme beyne kitâbey Tehâfüti’l-felâsife li’l-Ġazzâlî ve’l-ĥükemâǿi li’bni Rüşd adıyla yapılmış (Haydarâbâd 1317), ayrıca Tehâfütü’l-felâsife ismiyle yayımlanmıştır (nşr. Rızâ Saâde, Beyrut 1403/1983, 1990). Recep Duran kitap üzerine doktora tezi hazırlamış ve eseri tercüme etmiştir (bk. bibl.). 2. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mevâķıf. Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin Şerĥu’l-Mevâķıf adlı eserinin ilim bahisleri üzerine yazılmıştır (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1438, nr. 2119). 3. Ĥâşiye Ǿale’t-Telvîĥ. Sadrüşşerîa Ubeydullah b. Mes‘ûd’un Tenķīĥu’l-uśûl’üne Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin yazdığı et-Telvîĥ ilâ keşfi ĥaķāǿiķı’t-Tenķīh adlı şerhin (İstanbul 1865; nşr. Muhammed Adnân Dervîş, Beyrut 1419/1998) bazı konuları için yapılmış bir hâşiyedir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 1438; Dârülmesnevî, nr. 93; Beyazıt Devlet Ktp., Veliyyüddin Efendi, nr. 928; Tire İlçe Halk Ktp., Necip Paşa, nr. 199). 4. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Muħtaśari’l-Müntehâ. İbnü’l-Hâcib’in Muħtaśarü’l-Müntehe’s-sûl ve’l-emel’ine Adudüddin el-Îcî tarafından yazılan Şerĥu Muħtaśari’l-Müntehâ adlı şerhin (İstanbul 1307-1310, 1317; Bulak 1316-1317; Beyrut 2000) kısmî hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Cârullah Efendi, nr. 2087). 5. Ĥâşiye Ǿalâ Ĥâşiyeti’s-Seyyid Şerîf Ǿalâ Şerĥi Muħtaśari’l-Müntehâ. Yine Adudüddin el-Îcî’nin şerhine Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin kaleme aldığı Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Muħtaśari’l-Müntehâ adlı hâşiyenin (Bulak 1316) kısmî hâşiyesidir (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 2087). Kaynaklarda Alâeddin et-Tûsî’nin, Adudüddin el-Îcî’nin el-ǾAķāǿidü’l-ǾAđuđiyye’sine Devvânî’nin yazdığı şerhe, Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ının baş tarafına (Fâtiha ile Bakara’nın ilk yirmi beş âyetine), Seyyid Şerîf el-Cürcânî’nin Ĥâşiye Ǿale’l-Keşşâf’ına (Beyrut, ts.), Sirâceddin el-Urmevî’nin MeŧâliǾu’l-envâr fi’l-manŧıķ’ına Kutbüddin er-Râzî tarafından LevâmiǾu’l-esrâr şerĥu MeŧâliǾi’l-envâr adıyla yazılan şerhe (Hindistan 1271; İstanbul 1303, 1310; Tahran 1314) hâşiyeler kaleme aldığı; ayrıca Sirâceddin el-Urmevî’nin MeŧâliǾu’l-envâr fi’l-manŧıķ adlı eserine Farsça bir şerh yazdığı zikredilmektedir (Taşköprizâde, s. 100; Keşfü’ž-žunûn, II, 1144, 1479, 1892; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 737).
BİBLİYOGRAFYA:
Alâeddin et-Tûsî, Tehâfütü’l-felâsife (nşr. Rızâ Saâde), Beyrut 1403/1983, neşredenin girişi, s. 13-19; a.e.: Tehâfütü’l-felâsife: Kitâbu’z-Zuhr (trc. Recep Duran), Ankara 1990, tür.yer., ayrıca bk. tercüme edenin girişi, s. XV-XVII, XIX; Alâ’addin Ali al-Tûsî: Kitâb al-Zuhr (haz. Recep Duran, doktora tezi, 1989), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; Süyûtî, Nažmü’l-Ǿiķyân (nşr. Philip K. Hitti), New York 1927, s. 132; İbn İyâs, BedâǿiǾu’z-zühûr, III, 88; Taşköprizâde, eş-Şeķāǿiķ, s. 97-100; Keşfü’ž-žunûn, I, 497, 513, 825; II, 1144, 1479, 1856-1857, 1892; Serkîs, MuǾcem, II, 1248-1249; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 737; Mubahat Türker, Üç Tehafüt Bakımından Felsefe ve Din Münasebeti, Ankara 1956, tür.yer.; Nüveyhiz, MuǾcemü’l-müfessirîn, I, 383; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 515; Deniz Gürbüz, Hocazâde ve Ali Tûsî’nin Tehafütlerinin Mukayesesi (doktora tezi, 1999), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, tür.yer.; Recep Duran, “Ali Tûsî’nin Tehafütü Kitabu’z-Zuhr’un Nüshaları”, Bilim ve Felsefe Metinleri, sy. 3, Ankara 2004, s. 1-14; Kāmûsü’l-a‘lâm, IV, 3170.
Mustafa Öz