TÛRÎ, Sa‘d b. Ömer
(سعد بن عمر توري)
Sa‘d b. Ömer b. Saîd Celiyâ Tûrî el-Fûtî et-Ticânî (1909-1997)
Mali Cumhuriyeti’nde Arapça eğitim veren ilk çağdaş medresenin kurucusu, Mâlikî âlimi.
Senegal’in kuzeyinde Futa Toro’daki Vâtî kabilesine mensuptur. Batı Afrika’da Tekrûr İslâm Devleti’nin kurucusu el-Hâc Ömer Tâl’in teyzesinin oğlu olan dedesi Şeyh Saîd Celiyâ Tûrî, el-Hâc Ömer’in Senegal’den Gana’ya ve Mali’den Nijer’e kadar bütün cihad hareketlerine katıldı. Onun oğlu Ahmed’le birlikte Nijerya’ya hicreti sırasında başşehir Niamey yakınlarında vefat etti. Bunun üzerine babası Ömer Mali’ye döndü ve Segu (Segou) şehrine 45 km. mesafedeki Doukounikoro köyüne yerleşti; Sa‘d Ömer Tûrî (Saada Oumar Touré) burada doğdu. Şeyh Ömer daha sonra ailesiyle birlikte Segu’ya göç etti. Sa‘d ilk Arapça eğitimini âlim ve şair olan babasından aldı; on iki yaşında iken Şeyh Muhammed Emîn Tiyâm’ın derslerine devam ederek Arapça ve dinî ilimler okudu. Bu arada sömürge yönetiminin mekteplerinde dört yıl Fransızca öğrendi ve buradaki eğitim metodundan etkilendi. Öğrenimini tamamladıktan sonra terzilik ve hayvan yetiştiriciliğiyle meşgul oldu. Bir süre Nijer’in başşehri Niamey’de yaşadı. 1945’te Segu’ya döndü, ertesi yıl arkadaşı Ebûbekir Tiyâm (Bakary Thiam) ile birlikte Fransız okullarını örnek alarak Arapça eğitim veren Medresetü sebîli’l-felâhi’l-İslâmiyye adlı mektebi açtı. Arkadaşı bir süre sonra ondan ayrılıp 1954’te Medresetü’n-necâh ve’l-felâh adıyla kendi okulunu kurdu. Tûrî’nin açtığı medrese öğrencileri vasıtasıyla Mali’de ve civar ülkelerde açılan şubeleriyle kısa zamanda yayıldı. Tûrî, bir taraftan Fransız sömürge yönetiminin çıkardığı güçlüklerle uğraşırken diğer taraftan sömürgecilerin eğitim metodunu uygulayan medreseyi bid‘at olarak niteleyen gelenekçi medrese ulemâsı ile mücadele etmek zorunda kaldı. Atalarının el-Hâc Ömer’in ordusunda yaptıkları silâhlı cihad yerine Tûrî, medresesini tebliğe yönelik cihadın bir aracı haline getirdi. Arapça, dinî ve içtimaî ilimler yanında coğrafya ve fen bilimlerini de kapsayan bir eğitim metodunu uygulamaya koydu. 1959 yılında Fransızca dersi okutulmaya başlandı. Tûrî’nin özellikle Arapça gramerine dair hazırladığı ders kitapları komşu ülkelerde de okutuldu. Mekteplerinden mezun olanlar Mali’de üst düzey makamlara geldiler. Tûrî’nin öğrencilerinden Hasan Cebâtî, Fildişi Sahili’nin başşehri Abican’da Sebîlü’l-felâh adıyla bir okul açtı. Ticâniyye tarikatına mensup olan Tûrî, iyi bir eğitimci olmasının yanı sıra kendi camisinde imamlık ve hatiplik yaptı. Faaliyetleri çerçevesinde komşu birçok ülkeye, ayrıca Mısır, Cezayir, Fas, Suudi Arabistan gibi ülkelere seyahatlerde bulundu. 1 Temmuz 1997 tarihinde vefat etti. Üç hanımından on üç oğlu ve on iki kızı dünyaya gelmiştir. Tûrî gerek eğitim gerek telif faaliyetleriyle Mali ve çevresinde etkili olmuş, Batı Afrika’da İslâm kültürünün yayılmasında önemli hizmetler görmüştür.
Eserleri. 1. Aĥkâmü śavmi şehri ramażân (Tunus 1958, 1381/1961 [Fransızca tercümesiyle birlikte]). 2. et-Tavżîĥâtü’l-basîŧa Ǿale’l-Manžûmeti’l-Beyķūniyye (Tunus 1964, 2001; Dârülbeyzâ 1410/1989). Ömer (Tâhâ) b. Muhammed el-Beykūnî’nin hadis terimlerine dair eserinin şerhidir. 3. el-Leǿâlî ve’d-dürer fi’l-âdâb
ve’l-meĥâsin ve’l-ġurer (Tunus, ts., Fransızca tercümesiyle birlikte; Tunus 2004, 5. bs.). Müellif bu eserini şerhetmiştir (Şerĥu’l-Leǿâlî ve’d-dürer, Tunus 1383/1964; Dârülbeyzâ 1410/1989, Fransızca tercümesiyle birlikte). 4. Aĥkâmü’ś-śalât ve’ŧ-ŧahâre (Tunus 1393/1973, Fransızca tercümesiyle birlikte). 5. el-Mebâdiǿü’ś-śarfiyye li’l-medârisi’l-ibtidâǿiyye (I-II, Tunus 1393/1973, 1978, 6. bs.). En meşhur eseri olup Batı Afrika ülkelerinin çoğunda ders kitabı olarak okutulmuştur. 6. el-Eđvâǿü’ś-śâfiye Ǿale’l-evrâdi’t-Ticâniyye (Tunus 1995, 1397/1977). 7. ed-Dürûsü’n-naĥviyye (I-III, Tunus 1397-1399/1977-1979, 2001, 5. bs.). 8. L’église actuelle est-elle chretienne au paulienne (Paris 1981, 2. bs.). 9. et-Tuĥfe fîmâ yecûzü ve yaĥrumu mine’t-tedâvî ve’t-teǾâvîź ve’r-ruķye (Tunus 1408/1987). 10. Ĥaķīķatü’l-muĥdeŝât ve’l-bidaǾ vemâ leyse minhâ fi’ş-şerǾ (Tunus 1988). 11. Ĥimâyetü ŧalebeti’l-medârisi’l-İslâmiyye min tađlîli ricâli’l-kenâǿisi’l-Mesîĥiyye (Tunus 1411/1991). 12. Mevķıfü’l-faśl fî edilleti’l-ķabż ve’s-sedl (Tunus 1993). Namazda elleri bağlamanın veya salıvermenin delilleriyle ilgilidir. 13. Şerĥu Muħtaśari’l-Aħđarî (Tunus 1993). Mâlikî âlimi Abdurrahman b. Muhammed el-Ahdarî’nin el-Muħtaśar (Muħtaśarü’l-Aħđarî) olarak tanınan ibadetlere dair eserinin şerhidir. 14. eś-ŚavâǾiķu’l-ilâhiyye fi’r-red Ǿalâ türrehâti’l-kenâǿisi’l-Mesîĥiyye (Tunus 1993). 15. Sauvagarde des élèves des médersahs des étudiants et toute notre jeunesse musulmane contre les tentatives de dévoiement des hommes des églises chretiennes (Casablanca 1993). Ĥimâyetü ŧalebeti’l-medârisi’l-İslâmiyye adlı Arapça eserinin Fransızca’sıdır. 16. MuǾînü’l-bâĥiŝîn fî ķısmeti fürûżi’l-vâriŝîn (Tunus 2001). 17. Źikru’llāhi teǾâlâ (Tunus, ts., Fransızca tercümesiyle birlikte). 18. Mahomet: sa mission (Bamako, ts.). Tûrî’nin henüz yazma halindeki şu eserleri, Segu’daki Medresetü Sebîli’l-felâh’ın müdürü olan oğlu Ahmed el-Medenî Tûrî’nin özel kütüphanesindedir: Mülaħħaśü’s-sîreti’n-nebeviyye, el-Menhecü’t-taǾlîmî li-Medreseti Sebîli’l-felâĥ, el-İslâm ve münkirûhu, Ĥayâtü’r-Resûli’t-teblîġıyye, Ĥayâtü’l-mücâhid el-Ĥâc ǾÖmer el-Fûtî.
BİBLİYOGRAFYA:
Sa‘d b. Ömer Tûrî, eś-ŚavâǾiķu’l-ilâhiyye fi’r-red Ǿalâ türrehâti’l-kenâǿisi’l-Mesîĥiyye (nşr. Ahmed el-Medenî Tûrî), Tunus 1993, neşredenin girişi, s. 6-8; Seydou Cisse, “Les medersas de Segou”, Culture et civilisation islamiques: le Mali, Rabat 1408/1988, s. 149-150; L. Brenner, West African Sufi, London 1984, s. 39, 59; Ahmet Kavas, L’enseignement islamique en Afrique francophone les médersas de la république du Mali, Istanbul 2003, s. 141-143, 324; J. O. Hunwick, Arabic Literature of Africa: The Writings of Western Sudanic Africa, Leiden 2003, IV, 244-247; M. Âkıb es-Sûsî, Ĥadîķatü’l-üns fî şerĥi’l-ķavâǾidi’l-ħams, Tunus, ts. (Matbaatü’l-menâr), s. 93; Mudibu Dayun, “Tûrî, SaǾd ǾÖmer”, Mv.AU, IV, 691-693.
Kebâ İmrân (Kaba Imourana)