TİMURTAŞÎ, Muhammed b. Abdullah
(محمّد بن عبد الله التمرتاشي)
Şihâbüddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed el-Ömerî et-Timurtâşî el-Gazzî (ö. 1006/1598)
Hanefî fakihi.
Gazze’de doğdu. Aslen Hârizm’in Timurtaş (Tümürtâş) köyündendir. Hayatı hakkındaki bilgiler Muhibbî’nin Ħulâśatü’l-eŝer’de verdiklerinden ibaret olup daha sonraki müellifler bunları tekrarlamıştır. İlk öğrenimine Gazze’de başladı; Şâfiî müftüsü Şemseddin İbnü’l-Meşrikī el-Gazzî’den ders aldı. Ardından birkaç defa gittiği Kahire’de tahsiline devam etti. Emînüddin İbn Abdül‘âl, Zeynüddin İbn Nüceym ve 974 (1566) yılında Kahire kadısı olan Kınalızâde Ali Efendi’den ders okudu. Daha sonra memleketine döndü ve önde gelen bir âlim olarak adını duyurdu; tedrîs ve fetva ile meşgul oldu, bu arada birçok öğrenci yetiştirdi. Bunlar arasında iki oğlu Sâlih ve Mahfûz et-Timurtaşî, Abdünnebî el-Halîlî, Burhâneddin Mahmûd b. Eyyûb el-Fütyânî ve Kudüs müftüsü Abdülgaffâr b. Yûsuf el-Acemî gibi isimler anılır. Muhibbî, Timurtaşî’nin 1004 yılı Receb ayı sonunda (Mart sonu 1596) altmış beş yaşında Gazze’de vefat ettiğini kaydederse de Tuĥfetü’l-aķrân adlı eserini 5 Cemâziyelâhir 1005 (24 Ocak 1597), bunun şerhi olan Mevâhibü’l-mennân’ı 21 Rebîülâhir 1006’da (1 Aralık 1597) tamamladığına dair bilgiden hareketle ölüm tarihinin Receb 1006 (Şubat 1598), Muhibbî’deki tarihin ise bir istinsah hatası olduğu anlaşılmaktadır (Arberry, II, 45; MüsǾifetü’l-ĥükkâm, neşredenin girişi, I, 16-17).
Eserleri. 1. Tenvîrü’l-ebśâr ve câmiǾu’l-biĥâr. 995 (1587) yılında tamamlanan eser güvenilir fıkıh kitaplarındaki meselelerin derlendiği, bilhassa müftü ve kadılar için el kitabı mahiyetinde özlü bir metindir. Birçok yazma nüshası mevcut olan eseri (meselâ Nuruosmaniye Ktp., nr. 1430-1437; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1894-1897, 8862; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2609, 3895, 7215, 8037, 8066, 8157; Hidîviyye Ktp., nr. 1005, 1006, 6831) başta müellifi ve diğer bazı âlimler şerhetmiş olup başlıcaları şunlardır: a) Muhammed b. Ali el-Haskefî, Ħazâǿinü’l-esrâr ve bedâǿiǾu’l-efkâr. Şârihin vefatı sebebiyle nâfile namazlar bahsine kadar gelebilmiştir (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 10104). b) Muhammed b. Ali el-Haskefî, ed-Dürrü’l-muħtâr. Çok tanınan şerhin müstakil şekilde ve bazı hâşiyeleriyle birlikte baskıları yapılmıştır (İstanbul 1260, 1277, 1294, 1307, 1308; Kalküta 1243, 1268; Leknev 1280, 1293 [Hintçe tercümesiyle], 1294; Bombay 1278, 1309; Lahor 1305; Bulak 1254, 1272; Kahire 1268, 1293, 1299, 1307, 1318, 1321). Bu şerh üzerine Hanefî âlimi İbn Âbidîn Reddü’l-muĥtâr Ǿale’d-Dürri’l-muħtâr adıyla meşhur hâşiyesini kaleme almıştır (I-V, Bulak 1272, 1286; I-VIII, Kahire 1386). ed-Dürrü’l-muħtâr’la ilgili ayrıca Muhammed b. Abdülkādir el-Ensârî (Nuħbetü’l-efkâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2567-2570), Halîl b. Muhammed el-Fettâl (Delâǿilü’l-esrâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 59, II. cilt; 9496, I. cilt), İbrâhim b. Mustafa el-Halebî (Tuĥfetü’l-aħyâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5246, 6644, 8191, 8441, 9153, 11137; Hidîviyye Ktp., nr. 6824; TSMK, Emanet Hazinesi, nr. 749), İbn Abdürrezzâk (Silkü’n-nađđâr, Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 6662) ve Ahmed b. Muhammed et-Tahtâvî gibi âlimler hâşiye yazmıştır. Tahtâvî’nin hâşiyesi basılmıştır (Kalküta 1264; Kahire 1268, 1304; Bulak 1254, 1269, 1282). c) Molla Hüseyin b. İskender er-Rûmî, el-Cevherü’l-münîr fî şerĥi’t-Tenvîr (Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 569; Edirne Selimiye Ktp., nr. 812; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8088). d) Abdürrezzâk b. Halîl b. Cüneyd er-Rûmî, Münîrü’l-efkâr şerĥu Tenvîri’l-ebśâr. Murâdî dokuz cilt olan bu eseri gördüğünü belirtir (Silkü’d-dürer, III, 21). e) Muhammed b. Ebû Bekir el-Musannif el-Bursevî, Tebśîrü’l-envâr ve CâmiǾu’l-esrâr fî şerhi Tenvîri’l-ebśâr (İÜ Ktp., AY, nr. 421; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1577; Murad Molla Ktp., Murad Molla, nr. 844). f) İsmâil b. Abdülbâkī el-Yâzicî, MeŧâliǾu’l-envâr ve levâmiǾu’l-efkâr (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8131). Mûsâ b. Es‘ad el-Mehâsinî Tenvîrü’l-ebśâr’ı Ħulâśatü’t-tenvîr ve źaħîretü’l-muĥtâc ve’l-faķīr adıyla manzum hale getirmiştir (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 674). 2. Mineĥu’l-ġaffâr şerĥu Tenvîri’l-ebśâr. Müellifin kendi eserine yazdığı şerh olup çeşitli yazmaları mevcuttur (meselâ Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2050, 2316, Veliyyüddin Efendi, nr. 1155, 1156; İÜ Ktp., AY, nr. 2279; Nuruosmaniye Ktp., nr. 1570, 1571, 1573, 1575; Süleymaniye Ktp., Amcazâde Hüseyin Paşa, nr. 229, 230; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 2571, 8301, 10837). Bu şerh üzerine Hayreddin b. Ahmed er-Remlî Levâǿiĥu’l-envâr (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 8102; Hidîviyye Ktp., nr. 6911) ve oğlu Necmeddin er-Remlî Netâǿicü’l-efkâr adıyla birer hâşiye kaleme almıştır. 3. İǾânetü’l-ĥaķīr li-Zâdi’l-faķīr. İbnü’l-Hümâm’ın namazla ilgili muhtasar eserinin şerhidir (Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1992; Hidîviyye Ktp., nr. 962, sonunda müellifin bazı risâleleri bulunmaktadır). 4. MuǾînü’l-müftî Ǿalâ cevâbi’l-müsteftî. Müftülerin en çok karşılaştıkları kelâm ve fıkıh konularını kapsayan eserin muhtelif nüshaları mevcuttur (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 5157, 8100; Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, nr. 692; Millet Ktp., Feyzullah Efendi, nr. 1077; Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 2462). Oğlu Sâlih esere bir şerh yazmıştır. 5. Tuĥfetü’l-aķrân. Hanefî fıkhına dair manzum bir eser olup müellif hattı nüshası İrlanda’da Chester Beatty Kütüphanesi’ndedir (nr. 3352/1, vr. 1-15). Bunun mikrofilmi Küveyt’te Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye’de (nr. 836/1) ve Riyad’da Mektebetü Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (nr. 3352/1) bulunmaktadır. 6. Mevâhibü’l-mennân. Bir önceki eserin müellifi tarafından yapılan şerhidir. Müellif hattı nüshası İrlanda Chester Beatty Kütüphanesi’nde kayıtlı olan eserin (nr. 3352/2, vr. 16-284) mikrofilmi Küveyt’te Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye (nr. 836/2) ve Riyad’da Mektebetü Câmiati’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (nr. 3352/2) mevcuttur. Ayrıca iki nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (Emanet Hazinesi, nr. 756; Revan Köşkü, nr. 1602). 7. Fetâva’t-Timurtaşî (Murad Molla Ktp., Murad Molla, nr. 1126; Kayseri Râşid Efendi Ktp., nr. 421; Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 6665, 7121, 8121, 8490; Hidîviyye Ktp., nr. 1254, 6888). 8. MüsǾifetü’l-ĥükkâm Ǿale’l-aĥkâm. Kaynaklarda ve kütüphane kayıtlarında MüsǾifü’l-ĥükkâm Ǿale’l-aĥkâm, el-Aĥkâm mimmâ yeteǾallaķ bi’l-ķuđât ve’l-ĥükkâm gibi adlarla da anılır. Sâlih b. Abdülkerîm b. Ali ez-Zeyd tarafından Buġyetü’t-tamâm fî taĥķīķi ve dirâseti MüsǾifeti’l-ĥükkâm Ǿale’l-aĥkâm adıyla tahkik edilerek neşredilmiştir (I-II, Riyad 1416/1996). Timurtaşî’nin kaynaklarda adı geçen eserlerinden bazıları şunlardır: Şerĥu Kenzi’d-deķāǿiķ, Şerĥu’l-Viķāye, Şerĥu’l-Menâr, Ǿİśmetü’l-enbiyâǿ, el-Vüśûl ilâ ķavâǾidi’l-uśûl, Şerĥu’l-Vehbâniyye, Ĥâşiye Ǿale’d-Dürer. Ayrıca çeşitli konularda risâleler yazmıştır (eserlerinin bir listesi için bk. Muhibbî, IV, 19; MüsǾifetü’l-ĥükkâm, neşredenin girişi, I, 32-47).
BİBLİYOGRAFYA:
Yâkūt, MuǾcemü’l-büldân (Cündî), II, 53; Muhammed b. Abdullah et-Timurtaşî, MüsǾifetü’l-ĥükkâm
Ǿale’l-aĥkâm (nşr. Sâlih b. Abdülkerîm b. Ali ez-Zeyd), Riyad 1416/1996, neşredenin girişi, I, 13-113; Muhibbî, Ħulâśatü’l-eŝer, IV, 18-20; Murâdî, Silkü’d-dürer, III, 21; Fihristü’l-Kütübħâneti’l-Ħidîviyye, III, 6-7, 28-29, 39, 47, 52, 88, 138, 140; Osman Mustafa et-Tabbâ‘, İtĥâfü’l-eǾizze fî târîħi Ġazze (nşr. Abdüllatîf Zekî Ebû Hâşim), Gazze 1420/1999, IV, 87-89; Serkîs, MuǾcem, I, 641-642; Brockelmann, GAL, II, 404; Suppl., II, 427-429; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 262; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1954, II, 45; M. Mutî‘ el-Hâfız, Fihrisü maħŧûŧâti Dâri’l-kütübi’ž-Žâhiriyye: el-Fıķhü’l-Ĥanefî, Dımaşk 1401/1980-81, I, tür.yer.; II, tür.yer.; Ziriklî, el-AǾlâm (Fethullah), VI, 239-240; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 124-125; Mv.Fs., IV, 150.
Ahmet Özel