TİLİMSÂNÎ, İbrâhim b. Ebû Bekir

(إبراهيم بن أبي بكر التلمساني)

Ebû İshâk İbrâhîm b. Ebî Bekr b. Abdillâh el-Ensârî es-Sebtî et-Tilimsânî (ö. 690/1291)

Mâlikî fakihi, şair ve edip.

609 yılı Cemâziyelâhir ayının son gecesinde (26 Kasım 1212) Cezayir’in Tilimsân şehrinde doğdu. Aslen Endülüs’ün kuzeyindeki Veşka (Huesca) şehrindendir. Dokuz yaşında iken babası tarafından götürüldüğü Gırnata’da üç yıl tahsil gördü. Daha sonra Endülüs’ün güney sahil şehirlerinden Mâleka’ya (Malaga) gitti. Burada Ebû Bekir İbn Desmân, Ebû Sâlih Muhammed b. Muhammed ez-Zâhid, Ebû Abdullah İbn Hafîd, Ebû Bekir İbn Muhriz ve Ebü’l-Hasan Sehl b. Mâlik’ten ders okudu; ayrıca Ebü’l-Hasan ed-Debbâc ile Ebû Ali eş-Şelevbîn’den kitâbet yoluyla icâzet aldı. Ardından Merînîler’in egemenliğinde parlak bir ilmî hayatın hüküm sürdüğü Fas’ın önemli şehirlerinden Sebte’ye (Ceuta) yerleşti. Sebte’de Ebü’l-Abbas İbn Usfûr ve Ebü’l-Mutarrif İbn Umeyre el-Mahzûmî, Ebü’l-Berekât Ömer b. Mevdûd el-Fârisî ve Ebû Ya‘kūb Yûsuf b. Mûsâ el-Gumârî gibi âlimlerin talebesi oldu. Şair ve edip Ebü’l-Hakem İbnü’l-Murahhal’in kız kardeşiyle evlendi ve ölünceye kadar bu şehirde yaşadı. Diğer kaynakların aksine İbn Ferhûn vefat tarihini 697 (1298), Mahlûf 699 (1300) olarak verir. Dil âlimi, edip ve şair kimliği yanında şürût, hesap ve ferâiz alanında derin bilgisiyle tanınan Tilimsânî’nin yetiştirdiği talebeler arasında tarihçi ve edip İbn Abdülmelik el-Merrâküşî, Kāsım b. Yûsuf et-Tücîbî ve Ebü’l-Abbas Ahmed b. Abdullah er-Rusâfî anılmaktadır.

Eserleri. 1. Urcûzetü’t-Tilimsânî fi’l-ferâǿiż. Müellifin Tebśıratü’l-bâdî fi’l-ferâǿiż ve teźkiretü’ş-şâdi’l-mecîdi’l-fârıż adını verdiği eser (Tücîbî, s. 276; krş. Menûnî, Varaķāt, s. 300, 327) el-Manžûmetü (el-Urcûzetü)’t-Tilimsâniyye fi’l-ferâǿiż, el-Ķaśîdetü’t-Tilimsâniyye, et-Tilimsâniyye diye de anılır. Müstakil halde (Kahire 1324) ve bazı şerhleriyle birlikte basılmış olup Faure-Biguet tarafından Fransızca’ya tercüme edilmiştir (la Tlemsaniya, Valence 1905). Eser üzerine birçok şerh yazılmıştır. Ebû Abdullah İbn Câbir el-Gassânî el-Miknâsî’nin Şerĥu Manžûmeti’t-Tilimsânî fi’l-ferâǿiż, Ebü’l-Abbas İbn Zâgū et-Tilimsânî’nin Şerĥu Urcûzeti’t-Tilimsânî fi’l-ferâǿiż, Muhammed b. Şakrûn b. Hibetullah et-Tücîbî et-Tilimsânî’nin Şerĥu’t-Tilimsâniyye, Ya‘kūb b. Mûsâ es-Seytânî’nin Müntehe’l-bânî ve mürteķa’l-meǾânî fî şerĥi Ferâǿiżi Ebî İsĥâķ et-Tilimsânî, Ebü’l-Hasan Ali b. Yahyâ el-Asnûnî el-Megīlî’nin Şerĥu’l-Urcûzeti’t-Tilimsâniyye (nşr. Abdüllatîf Zekkâğ, Beyrut 2009) ve Ali b. Muhammed el-Kalesâdî’nin el-Ġurretü’t-Tûnisiyye fî şerĥi’l-Manžûmeti’t-Tilimsâniyye adlı eserleri bunlardan bazılarıdır (İbn Meryem, s. 261; bu şerhlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL Suppl., I, 666; Abdülazîz Binabdallah, s. 151, 152, 189; Menûnî, Varaķāt, s. 301, 327, 346-347, 531; Muhammed Haccî, s. 162; Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 648-649). İbn Merzûk el-Hafîd manzumeyi Müntehe’l-emânî adıyla ihtisar etmiştir (Ahmed b. Ali el-Belevî, s. 293). Ali b. Yahyâ el-Asnûnî el-Megīlî’nin şerhi üzerine Mûsâ Miftâh Ahmed Beşâbiş, Hartum Üniversitesi’nde doktora tezi hazırlamıştır (Ǿİlmü’l-ferâǿiż uśûlühü’ş-şerǾiyye ve taŧbîķātühü’l-Ǿameliyye: Şerĥu’l-Urcûzeti’t-Tilimsâniyye ünmûźecen, 2007). 2. Netîcetü’l-ħıyer ve müzîletü’l-ġıyer fî nažmi’l-meġāzî ve’s-siyer. Escurial Kütüphanesi’nde (nr. 390/3) bir nüshası mevcuttur (Derenbourg, I, 258-259; Brockelmann, GAL Suppl., I, 666). Müellifin talebesi Tücîbî, Netîcetü’l-ħıyer ve müzîletü’d-ġıyer fî vaśfi meġāzî Resûlillâh ve’s-siyer adıyla kaydettiği eserin yaklaşık 700 beyit olduğunu ve manzumeyi bizzat müellifinden okuduğunu belirtir (Bernâmec, s. 137). 3. Telħîśu nažmin fî aśli Ǿilmi’l-cebr ve’l-muķābele. Selâ’da Subayhiye Kütüphanesi’nde bir nüshası bulunmaktadır (Muhammed Haccî, s. 480). 4. Ķaśîde fi’l-mevlidi’l-kerîm. Kadı ve muhaddis Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed es-Sebtî el-Azefî’nin ed-Dürrü’l-munažžam fî mevlidi’n-nebiyyi’l-muǾažžam adlı eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir. 185 beyitten ibaret olan kasidenin bazı beyitleri çeşitli eserlerde nakledilmiştir (Menûnî, Varaķāt, s. 291, 531). 5. el-MuǾaşşerâtü’l-Ǿarûżiyye fî medĥi ħayri’l-beriyye. Tücîbî bu manzumede bütün meşhur vezinlerin kullanıldığını ve dokuz beyitten sonra meşhur bir şaire ait aynı vezinde şâhid beyit getirildiğini söyler (Bernâmec, s. 289). Eser bazı kaynaklarda el-MuǾaşşerât Ǿalâ evzâni’l-Ǿarûż şeklinde de kaydedilmiştir (Menûnî, Ķabes, II, 784; bir kısım eserlerde “arûz” kelimesinin yerine Arap veya Mağrib kelimeleri yazılmıştır). Bunların yanı sıra kaynaklarda Tilimsânî’ye Maķāle fî Ǿilmi’l-Ǿarûżi’d-dûbeytî, Şerĥu İbni’l-Cellâb, Kitâbü’l-LümaǾ fi’l-fıķh gibi eserler nisbet edilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA:

İbn Abdülmelik, eź-Źeyl ve’t-tekmile li-kitâbeyi’l-Mevśûl ve’ś-Śıla (nşr. Muhammed b. Şerîfe), Rabat 1984, I, 280; II, 521; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 30; İbnü’z-Zübeyr es-Sekafî, Śılatü’ś-Śıla (nşr. Abdüsselâm Herrâs-Saîd A‘râb), Muhammediye 1416/1995, V, 355-356; Tücîbî, Bernâ-mec (nşr. Abdülhafîz Mansûr), Libya 1981, s. 137, 172, 173, 276, 289; İbnü’l-Hatîb, el-İĥâŧa, I, 326-329; Burhâneddin İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müźheb (nşr. Me’mûn b. Muhyiddin el-Cennân), Beyrut 1996, s. 147-148; Hâlid b. Îsâ el-Belevî, Tâcü’l-mefriķ (nşr. Hasan es-Sâih), Muhammediye, ts. (İhyâü’t-türâsi’l-İslâmî), II, 96; Ebû Ca‘fer Ahmed b. Ali el-Belevî, Ŝebetü Ebî CaǾfer (nşr. Abdullah el-İmrânî), Beyrut 1403/1983, s. 293; İbn Meryem, el-Bustân fî źikri’l-evliyâǿ ve’l-Ǿulemâǿ bi-Tilimsân (nşr. İbn Ebû Şeneb), Cezayir 1326/1908, s. 55-56, 261; H. Derenbourg, Les manuscrits arabes de l’Escurial, Paris 1884, s. 258-259; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 202; Brockelmann, GAL, I, 482; Suppl., I, 666; Hifnâvî, TaǾrîfü’l-ħalef bi-ricâli’s-selef, Beyrut 1402/1982, I, 13-15; Abdülazîz Binabdallah, MaǾlemetü’l-fıķhi’l-Mâlikî, Beyrut 1403/1983, s. 24, 151, 152, 189; Muhammed Haccî, Fihrisü’l-Ħizâneti’l-Ǿilmiyyeti’ś-Śubayĥiyye bi-Selâ, Küveyt 1406/1985, s. 162, 480; Menûnî, Ķabes min Ǿaŧâǿi’l-maħŧûŧi’l-Maġribî, Beyrut 1999, I, 214; II, 772, 784; a.mlf., Varaķāt Ǿan ĥađâreti’l-Merîniyyîn, Dârülbeyzâ 1420/2000, s. 291, 300-301, 327, 346-347, 531; B. A. Rosenfeld-Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 227; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 648-649; Muhammed el-Kādirî-Muhammed Melşûş, Fihrisü’l-maŧbûǾâti’l-ĥaceriyyeti’l-Maġribiyye, Dârülbeyzâ 2004, s. 72-73.

Muharrem Kılıç