TÎFÂŞÎ
(التيفاشي)
Ebü’l-Abbâs (Ebü’l-Fazl) Şihâbüddîn (Sabâhuddîn/Şerefüddîn) Ahmed b. Yûsuf b. Ahmed el-Kaysî el-Kafsî et-Tîfâşî (ö. 651/1253)
Tunuslu kadı, bâhnâme yazarı, kıymetli taş uzmanı.
580’de (1184) Tunus’un Kafsa şehrinde doğdu; birçok âlim ve edibin yetiştiği ailesi Cezayir’in doğusunda bulunan Tîfâş kökenlidir. Çocukluk yıllarını babasının kadılık yaptığı Kafsa’da geçirdi ve ilk eğitimini burada aldı. Tunus Zeytûne Camii’nde edebiyat ve riyâzî ilimler okudu. Kahire ve Dımaşk’ta Abdüllatîf el-Bağdâdî ve Ebü’l-Yümn el-Kindî gibi hocaların yanında tıp, felsefe, tabiat bilimleri ve Arap dili ağırlıklı bir öğrenim gördü; memleketine döndüğünde Kafsa kadılığına tayin edildi. Bir süre sonra kadılıktan azledilmesi üzerine vatanından ayrılıp Doğu İslâm ülkelerinde bir yere yerleşmek niyetiyle hazırlık yaptığı sırada eşi vefat etti; mülkünü satıp üç çocuğuyla birlikte İskenderiye’ye giderken çıkan şiddetli kasırgada çocuklarını kaybetti. İskenderiye’ye ulaştığında başından geçenleri öğrenen Mısır Eyyûbî
Hükümdarı el-Melikü’l-Kâmil’den yakın ilgi gördü ve onun yakınları arasına girdi. Kahire’de bir süre Mâlikî kadılığı yapan Tîfâşî 630 (1233) yılı civarında Dımaşk, Halep, Âmid, Harran, Musul, Cezîre-i İbn Ömer ve Fars’ı kapsayan bir seyahat yaptıktan sonra dönüşünde ünlü âlim ve ediplerle tanışarak kendini bilimsel çalışmalara ve eser yazımına verdi. Hayatının sonlarına doğru işitme ve görme duyularını kaybettiyse de kendi kendini tedavi edip yeniden görmeye başladı ve çalışmalarını sürdürdü; ancak peşpeşe aldığı müshiller ölümüne yol açtı (13 Muharrem 651/15 Mart 1253). Tîfâşî çok geniş kültür sahibi bir âlimdi, çeşitli ilim ve sanatlardan anlıyordu. Özellikle kıymetli taşların cinsi, kalitesi ve değeri konusunda uzmandı. Onun bu hususta yazdığı kitap uzun yıllar kaynak olarak kullanılmıştır.
Eserleri. 1. Ezhârü’l-efkâr fî cevâhiri’l-aĥcâr (Kitâbü’l-Aĥcâri’l-mülûkiyye). Kıymetli taşlar konusunda İslâm âleminde yazılmış eserlerin en önemlilerindendir. Tîfâşî bu kitabında yirmi beş çeşit kıymetli taşı daha çok gittiği ülkelerde gördüklerine, bizzat kendi tecrübe, tesbit ve gözlemlerine dayanarak ele almış, bunları nitelik ve özellikleri, faydalı oldukları alanlar, ticarî kıymetleri gibi yönleriyle incelemiştir. Bu arada güvenilir kabul ettiği uzman kişilerle ticaret erbabının ve Belinus, Yuhannâ b. Mâseveyh, Aristo, Fârâbî gibi âlimlerin görüşlerini aktarırken yer yer bazı yanlışlıkları eleştirmiştir. Eserde panzehirlerin çeşitleri ve özelliklerine de yer verilir. Beylek el-Kıpçâkī, 681’de (1282) yazdığı Kitâbü Kenzi’t-tüccâr (ticâr) fî maǾrifeti’l-aĥcâr adlı eserini büyük ölçüde bu kitaba dayandırmış, İbnü’l-Ekfânî de Nuħabü’ź-źeħâǿir fî maǾrifeti’l-cevâhir’i yazarken bundan yararlanmıştır. İlk defa bir bölümü el-Aĥcârü’lletî tûcedü fî ħazâǿini’l-mülûk ve zeħâǿiri’r-rüǿesâǿ adıyla S. F. Ravius tarafından yayımlanan eseri (Utrecht 1784) daha sonra S. F. Ran (Latince tercümesiyle birlikte, Utrecht 1818), A. R. Biscia (Florence 1818; Bologne 1906), Ahmed Fâris eş-Şidyâk (el-Cevâǿib gazetesinde, İstanbul 1298/1881) ve Muhammed Yûsuf Hasan ile Mahmûd Besyûnî Hafâcî tahkik ederek neşretmiştir (Kahire 1977; bu neşir hakkında Mongia Mensia bir tanıtım [IBLA, XL/140 [1977], s. 347-352], Muhammed Îsâ Sâlihiyye bir tenkit yazısı [MMMA, XXVII/2 [1983], s. 667-672] kaleme almıştır). XV. yüzyıl Osmanlı hekimlerinden Muhammed b. Mahmûd Şirvânî eseri yeni bilgiler ekleyip Cevher-nâme adıyla Türkçe’ye tercüme etmiştir (Leipzig Senato Ktp., nr. K. 231, vr. 1b-55b; Viyana Kraliyet Ktp., nr. 1448). İngilizce’ye de çevrilen eser (trc. Samar Najm Abul Huda, Best Thoughts on the Best of Stones, New York 1997) ve müellifi hakkında Abdülkādir Zimâme bir makale yazmıştır (RAAD, XXXIX [1964], s. 12-26). 2. eş-Şifâǿ fi’ŧ-ŧıbbi’l-müsned Ǿani’s-seyyidi’l-Muśŧafâ. Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin Hz. Peygamber’in tıpla ilgili tavsiye ve uygulamalarına dair rivayetleri içeren Kitâbü Ŧıbbi’n-nebî adlı eserindeki râvilerin ve tekrarlanan hadislerin çıkarıldığı bir çalışmadır. Tıbba dair kitapların tertibine göre yedi bölüm (makale) halinde hazırlanan eseri Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî tahkik ederek yayımlamıştır (Beyrut 1408/1988). Eseri Ahmed-i Dâî de Türkçe’ye tercüme etmiştir (İÜ Tıp Tarihi Ktp., nr. 90). 3. Kitâb fî Ǿilmi’l-bedîǾ. Baş tarafı eksik bir nüshası Halep Ma‘hedü’t-türâsi’l-ilmî’de kayıtlıdır (nr. 183/n 36). Müellif eserde yetmiş bölüme ayırdığı bedî‘ ilminin her çeşidine Kur’an, hadis ve Arap şiirinden örnekler vermiştir. 4. Nüzhetü’l-elbâb fîmâ lâ yûced fî kitâb. Cinsel hayat ve cinsel sapıklıklar hakkındadır. Bir mukaddime ile on iki babdan oluşan eser Râhatü’n-nüfûs adıyla Türkçe’ye çevrilmiş (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2014, Esad Efendi, nr. 2475; Râşid Efendi Ktp., nr. 1320), René R. Khawam tarafından Fransızca’ya tercüme edilerek yayımlanmıştır (Les délices des coeurs ou ce que l’on ne trouve en aucun livre, Paris 1981). Daha sonra kısmen İngilizce’ye de çevrilen kitabın Cemâl Cum‘a (London 1992) ve D. Celûl Azzûne (Tunus 1997) tarafından tahkikli neşirleri gerçekleştirilmiştir. 5. RücûǾu’ş-şeyħ ilâ śıbâĥ fi’l-ķuvveti Ǿale’l-bâh. Başta Bulak (1309) ve Kahire’de (1316) olmak üzere on kadar neşri vardır; mütercimi bilinmeyen İngilizce çevirisinin de (The Old Man Young Again, Paris 1898) birkaç baskısı yapılmıştır. Kâtib Çelebi’nin eserin Kemalpaşazâde tarafından Yavuz Sultan Selim’in emriyle Türkçe’ye çevrildiğini belirtmesine (Keşfü’ž-žunûn, I, 835) ve bazı kütüphane kataloglarında Kemalpaşazâde adına kaydedilmesine rağmen (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1012) mevcut nüshalarda buna dair bir işaret bulunmamakta ve Keşfü’ž-žunûn’daki bilginin esere meşruiyet kazandırmak için eklendiği düşünülmektedir (DİA, XXV, 245). Kitabın Mîr Mustafa (Na‘tî) Paşa’ya ait Türkçe bir tercümesi vardır (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1702; İÜ Ktp., TY, nr. 9631). 6. Faślü’l-ħiŧâb fî medâriki’l-ĥavâssi’l-ħams liüli’l-elbâb. Bir ansiklopedi niteliğindeki eserin yazımı 630 (1233) yılı civarında tamamlanmıştır. Tîfâşî’nin, uğrunda ömrünü tükettiğini söylediği kırk cüzden meydana gelen eser onun ölümünden sonra kaybolmuş, otuz altı cüzü 690 (1291) yılında İbn Manzûr tarafından bulunarak Sürûrü’n-nefs bi-medâriki’l-ĥavâssi’l-ħams adıyla iki cilt halinde ihtisar edilmiştir (nşr. İhsan Abbas, Beyrut 1400/1980). İbn Manzûr ayrıca muhtasarın I. cildini Niŝârü’l-ezhâr fi’l-leyl ve’n-nehâr (nşr. Ahmed Fâris eş-Şidyâk, el-Cevâǿib, İstanbul 1298/1881), II. cildini Ŧallü’l-esĥâr Ǿale’l-cülnâr fi’l-hevâ ve’n-nâr ve cemîǾi mâ yaĥdüŝü beyne’s-semâ ve’l-arż mine’l-âŝâr adıyla tehzîb etmiştir. Tîfâşî’nin eş-Şifâǿ, Ezhârü’l-efkâr ve MütǾatü’l-esmâǾ gibi bazı müstakil eserlerinin Faślü’l-ħiŧâb’ın bölümleri olduğu da kaydedilir. 7. MütǾatü’l-esmâǾ fî Ǿilmi’s-semâǾ. Müellif hattı nüshası Tunus’ta Muhammed Tâhir İbn Âşûr Kütüphanesi’nde bulunan eser mûsiki ve halk danslarıyla ilgilidir. Bazı bölümlerini Muhammed b. Tâvît et-Tancî (“eŧ-Ŧarâǿiķ ve’l-elĥânü’l-mûsîķıyye fî İfrîķıyye ve’l-Endelüs”, Mecelletü’l-ebĥâŝ, XXI/2-4 [Beyrut 1968], s. 93-116), Reşîd es-Selâmî (“Śafahât min Kitâbi MütǾati’l-esmâǾ fî Ǿilmi’s-semâǾ”, el-Ĥayâtü’ŝ-ŝeķāfiyye, sy. 12, Tunus 1980, s. 146-152) ve Mahmûd Kattât (“Mine’l-maħŧûŧâti’l-mûsîķıyye”, Mecelletü’l-fikr, Mart-Nisan 1986, s. 40-48, 114-120) neşretmiştir. 8. MeŧâliǾu’l-büdûr fî menâzili’s-sürûr (Bibliothèque Nationale, nr. 1176). 9. Risâle fîmâ yaĥtâcü ileyhi’r-ricâl ve’n-nisâǿ fî istiǾmâli’l-bâh mimmâ yeđurru ve yenfaǾ. Başarılı bir cinsel hayatla ilgili olan eser H. M. el-Haw tarafından tercüme edilip yayımlanmıştır (Erlangen 1970). 10. SecǾu’l-hedîl fî aħbâri’n-Nîl. Nil havzasının coğrafyası ve burada yapılan tarım üzerine kaleme alınan eser Süyûtî’nin Ĥüsnü’l-muĥâđara’sının kaynaklarındandır. Tîfâşî’ye nisbet edilen diğer eserler şunlardır: Kitâbü’l-Mesâlik, el-Münķıź mine’l-heleke (tehlüke) fî defǾi međârri’s-semâǿimi’l-mühlike, ed-Dürretü’l-fâǿiķa fî meĥâsini’l-efâriķa, Dürretü’l-leǿâl (ǿâl), ed-Dîbâcü’l-ĥüsrevânî fî şiǾri İbn Hânî, Ķādimetü’l-cenâĥ fî âdâbi’n-nikâĥ, Kitâb fi’t-târîħ, Mişkâtü envâri’l-ħulefâǿ ve Ǿuyûnü aħbâri’ž-žurefâǿ, Tefsîr.
BİBLİYOGRAFYA:
Tîfâşî, Ezhârü’l-efkâr (nşr. M. Yûsuf Hasan-Mahmûd Besyûnî Hafâcî), Kahire 1977, neşredenin girişi, s. 7-17; a.mlf., Nüzhetü’l-elbâb (nşr. Celûl Azzûne), Tunus 1997, neşredenin girişi, s. 5-23; İbn Saîd el-Mağribî, Râyâtü’l-müberrizîn ve ġāyâtü’l-mümeyyizîn (nşr. M. Rıdvân ed-Dâye), Dımaşk 1987, s. 266-268; İbn Ferhûn,
ed-Dîbâcü’l-müźheb, I, 247-248; Keşfü’ž-žunûn, I, 72, 233, 620, 742, 835; II, 979, 1055, 1260, 1305; L. Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris 1876 → Rabat 1980, II, 237-239; Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 170; Serkîs, MuǾcem, I, 651-652; Brockelmann, GAL, I, 652; Suppl., I, 904; Sarton, Introduction, II/2, s. 650; M. Ullmann, Die Medizin in Islam, Leiden 1970, s. 196-197; M. Plessner-F. Klein-Franke, “al-Tīfāshī”, DSB, XIII, 407-408; Mahfûz, Terâcimü’l-müǿellifîn, I, 272-275; Şeşen, Fihrisü maħŧûŧâti’ŧ-ŧıbbi’l-İslâmî, s. 154-156; Abdülvehhâb b. Mansûr, AǾlâmü’l-maġribi’l-ǾArabî, Rabat 1406/1986, IV, 132-140; Ebü’l-Kāsım Muhammed Kirrû, Müstedrekü’l-fehresi’t-târîħî li’l-müǿellefâti’t-Tûnisiyye, Beyrut 1988, s. 62-64; Necvâ Osman, “Aĥmed b. Yûsuf et-Tîfâşî ve âŝârühü’l-Ǿilmiyye”, Ebĥâŝü’n-nedveti’l-Ǿâlemiyyeti’r-râbiǾa li-târîħi’l-Ǿulûm Ǿinde’l-ǾArab (nşr. Mustafa Şeyh Hamza), Halep 1412/1992, I, 75-89; J. Ruska, “Tîfâşî”, İA, XII/1, s. 263-264; a.mlf.-[O. Kahl], “al-Tīfāshī”, EI² (İng.), X, 476; E. K. Rowson, “al-Tīfāshī”, Encyclopedia of Arabic Literature (ed. J. S. Meisami-P. Starkey), London 1998, II, 772; M. A. Yekta Saraç, “Kemalpaşazâde”, DİA, XXV, 245.
Kasım Kırbıyık