THOMSEN, Vilhelm
(1842-1927)
Danimarkalı dil bilimci, Türkolog.
Vilhelm Ludvig Peter Thomsen 25 Ocak 1842’de Kopenhag’da doğdu. 1859’da babasının isteğiyle Kopenhag İlâhiyat Fakültesi’ne kaydolduysa da kısa süre içinde Filoloji Fakültesi’ne geçti. Johan Nicolai Madvig, Westergaard, C. W. Smith ve Lyngby gibi döneminin önde gelen bilim adamlarından dil, dil bilimi ve filoloji dersleri aldı. Küçük yaşta başladığı dil öğreniminde özel ilgisi ve yeteneği sayesinde Sanskritçe, Grekçe, Latince, Arapça, İspanyolca, Rusça, Fince ve Macarca dahil on altı dil öğrendi. Hint-Avrupa dilleriyle uğraştı, Dan diyalektoloji sözlüğünün yazımına katkıda
bulundu. Araştırmalarını daha çok karşılaştırmalı dil bilimi alanında yaptı. Macar dilleri konusunu işlediği ilk bilimsel çalışmasını yayımladıktan sonra (“Det magyariske sprog og dets stammeslaegtskab”, Tidskrift for philologi og paedagogik Aargang, VII [Kobenhavn 1867], s. 149-174) Finlandiya’ya gitti. Burada Fin dili üzerine hazırladığı teziyle (Den gotiske sprogklasses Indflydelse paa den finske. En Sproghistorisk undersogelse [Kobenhavn 1869]) doktor unvanını aldı; eserin Almanca tercümesiyle de (Über den einfluss der germanischen Sprachen auf die finnisch-lappischen [Halle 1870, 1967]) Berlin Bilimler Akademisi Sever Bopp ödülünü kazandı. 1869-1870 yıllarında Güneydoğu Avrupa’yı dolaşarak Slav ve Romen dilleri üzerinde araştırmalar yapan Thomsen, İtalya ve Fransa’ya uğradı, ardından ülkesine döndü. Bir süre lise öğretmenliği yaptı; 1871’de Kopenhag Üniversitesi’nde karşılaştırmalı dil bilimi dersleri vermeye başladı; 1875’te doçent oldu. 1876’da daha sonra başkanlığını yürüteceği (1909) Danimarka Bilimler Akademisi’ne üye seçildi. 1887’de profesörlüğe yükseldi. 1913’te emekliye ayrıldı; 12 Mayıs 1927’de Kopenhag yakınlarındaki Valby’de öldü.
Türkoloji tarihine Orhon yazıtları üzerine yaptığı çalışmalarla geçen Thomsen, Orhon ve Yenisey ırmaklarının kıyısındaki yazılı taşların dilini çözerek bunların Türkler’den kaldığını ispatlamış ve 15 Aralık 1893’te bunu bir bildiriyle açıklamıştır. Bildiriyi ertesi yıl yayımladıktan sonra (“Déchiffrement des inscriptions de l’Orkhon et l’Ienissei: Notice préliminaire”, Bulletin, Kopenhag 1894) Çin ve Bizans kaynaklarını derinlemesine inceleyip 1896’da Orhon yazıtlarının tamamını kitap halinde bir araya getirmiştir. Öğrencilerinden Kurt Wulf’la birlikte Yenisey yazıtlarıyla ilgili araştırmalar da yapmış, fakat bunlar yayımlanamamıştır. Thomsen, Vilhelm Grønbech ve oğlu Kaare Grønbech gibi önemli öğrenciler yetiştirmiştir. Alman dilcilerinden Willy Bang Kaup’un Germanistik alanından Türkoloji’ye geçmesinde de onun çalışmaları etkili olmuştur. Danimarka kralının “elefan madalyası”, Osmanlı Padişahı V. Mehmed Reşad’ın birinci rütbeden “Mecîdî nişanı” verdiği, adına biri doktorasının yirmi beşinci, diğerleri doğumunun yetmişinci yıl dönümü münasebetiyle üç armağan kitabın yayımlanıp (Festshrift til Vilhelm Thomsen fra disciple, Kopenhag 1894; Festschrift Vilhelm Thomsen, Leipzig 1912; Studien ... Vilhelm Thomsen zum 70. Geburtstag gevidmet, Helsingfors 1912) sekseninci yıl dönümü için başlıca yazıları tekrar basılan Thomsen’in hayatı ve çalışmaları üzerine çeşitli yayımlar yapılmıştır. Thomsen’in çalışmaları toplu olarak Samlede Afhandlinger adıyla neşredilmiştir (I-IV, Kobenhavn-Kristiania 1919-1931). Külliyatın III. cildi hemen tamamen Türkoloji alanındaki eserlerinden oluşmaktadır.
Türkoloji’yle İlgili Eserleri. 1. Inscriptions de l’Orkhon déchiffrées par Vilhelm Thomsen (Helsingfors 1896). Macar-Fin Derneği’nin neşrettiği Orhon yazıtlarının anlatıldığı eserde Göktürk alfabesi, I ve II. yazıtların çeviriyazıları, Fransızcalar’ı, notlar, düzeltmeler ve dizin bulunmaktadır (Türkçe çevirisi için bk. bibl. s. 19-302). 2. “Sur le système des consonnes dans la langue ouïgoure” (KSz., II [1901], s. 241-259). Makalede W. Radloff’un Kutadgu Bilig’deki (St. Petersburg 1890) yanlışları da düzeltilmektedir. 3. “Ein Blatt in Turkischer Runen Schrift aus Turfan” (Sitzungsberichte der Berliner Akademie der Wissenschaften, 1910, s. 296-306). 4. Turcica, Etudes concernant l’interprétation des inscriptions turques de la Mongolie et de la Sibérie (Helsingfors 1916). Thomsen bu çalışmasında Orhon ve Yenisey yazıtlarıyla ilgili son görüşlerine yer vermiş, W. Radloff’un aynı konuda yaptığı yayının (Die Alttürkishen Inschriften der Mongolei, 1895) okuma ve anlamlandırma yanlışlarına dikkat çekerek Tonyukuk I-II yazıtlarıyla ilgili yeni öneriler getirmiştir. Büyük ilgi uyandıran eser Willy Bang Kaup, C. Brockelmann, Gyula Németh gibi Türkologlar tarafından değerlendirme makalelerinde ele alınmıştır. 5. Une inscription de la trouvaille d’or Nagy-Szent-Miklos (Hongrie) (Kobenhavn 1917). Macaristan’da bulunan bir Peçenek kitâbesiyle ilgilidir. 6. “Grammeltyrkiske indskrifter fra Mongoliet i oversatteelseog med indledning” (Samlade Afhandlinger, III [Kobenhavn 1922], s. 465-516). Eski Türk yazıtları gözden geçirilerek hazırlanan çalışmada Göktürk tarihine dair bilgilerle yazıtların Danca çevirisi bulunmaktadır. Bu çeviri Ragıp Hulusi (Özden) tarafından Almanca’sından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (“Moğolistan’daki Türkçe Kitabeler”, TM, III [1935], s. 81-118). 7. “Aus Ostturkistans Vergangenheit” (UAJ, V [1925], s. 1-24) (Türkçe’si: Köprülüzâde Ahmed Cemal, “Şarkî Türkistan’ın Mâzisine Dâir”, TM, II [1928], s. 33-59).
BİBLİYOGRAFYA:
V. Thomsen, Orhon Yazıtları Araştırmaları (trc. Vedat Köken), Ankara 2002; A. Dilaçar, Thomsen, Ankara 1963; a.mlf., “İskandinav Yurtlarında Türkoloji”, TDl., XXVII/257 (1973), s. 377-381; Hasan Eren, Türklük Bilimi Sözlüğü I: Yabancı Türkologlar, Ankara 1998, s. 315; a.mlf., “Thomsen, Vilhelm Ludvig Peter”, TA, XXXI, 174-175; Sten Konow, “Obituary Notices Vilhelm Thomsen”, JRAS (1927), tür.yer.; K. Wulf, “Vilhelm Thomsen 25. Jan. 1842-12. Mai 1927”, Arkiv för nordisk filologi, XLVI, Lund 1930, s. 81-104; Abdülkadir İnan, “Vilhelm Thomsen”, Türk Dili Belleten, sy. 18-20, Ankara 1943, s. 86-87; Erhan Aydın, “Vilhelm Thomsen’in Sözlüğü”, İlmî Araştırmalar, sy. 17, İstanbul 2004, s. 69-70; Zeynep Korkmaz, “Vilhelm Ludvig Peter Thomsen’in Hayatı ve Türklük Bilimine Hizmeti”, TK, XXXII/369 (1994), s.1-12; a.mlf., “Vilhelm Ludvig Peter Thomsen (Hayatı ve Türklük Bilimine Hizmeti)”, TDAY Belleten 1993, Ankara 1995, s. 1-11; Cemal Kurnaz, “Vilhelm Thomsen’e Mecîdî Nişanı Verilmesi”, a.e., s. 13-20; Çetin Cumagulov, “Vilhelm Thomsen’in Çalışmaları ve Kırgızistan’da Bulunan Göktürk Yazıtları”, a.e., s. 99-114.
A. Azmi Bilgin