TEVFÎK el-HAKÎM
(توفيق الحكيم)
Tevfîk b. İsmâîl el-Hakîm (1902-1987)
Mısırlı oyun yazarı, romancı.
İskenderiye’de doğdu. Kaynaklarda doğumuyla ilgili olarak 1898 ile 1903 yılları arasında değişen tarihler verilir (Brugman, s. 277, dipnot 2). Babası başsavcılıkta görev yapan geniş arazi sahibi Mısırlı bir memur, annesi güçlü karaktere sahip Türk asıllı zengin bir hanımdır. Babasının memuriyeti sebebiyle Mısır’ın çeşitli şehirlerini dolaştı. İlk eğitimini Desûk’taki bir mektepte aldı. İlkokulu Demenhûr’da okudu. İskenderiye’de Re’sü’t-tîn Lisesi’ne devam etti ve Kahire’de iki amcasının yanında kalarak liseyi bitirdi. Annesi gelişmesinde önemli rol oynarken onun anlattığı binbir gece masalları ve Antere, Hamzatü’l-behlevân gibi hikâyeler edebî zevkinin ilk tohumlarını oluşturdu. Babası hikâye ve roman gibi kitaplarla ilgilenmesini yasaklayıp edebî zevkini klasik Arap şiiriyle geliştirmesini istediyse de Tevfîk küçük yaşta iken Alexandre Dumas ve Ponson du Terrail’in romanlarını gizlice okudu. Kahire’de liseye devam ederken özellikle tiyatro eserlerini okudu. Georges Abyad’ın sergilediği oyunları hayranlıkla izledi. Öğrenciliğinin ilk yıllarında Mısır halkı İngiliz işgaline karşı isyan başlatmıştı. Bu dönemde İngilizler’in Mısır’ı işgallerini eleştiren şiirlerle eđ-Đayfü’ŝ-ŝaķīl adlı oyununu yazdı (1919). Oyunu sahneye koymak amacıyla küçük bir tiyatro topluluğu oluşturdu. Bu topluluk Mısır’ın ilk tiyatrolarından olan Tevfîk el-Hakîm Tiyatrosu’nun çekirdeğini meydana getirdi. Yine bu dönemde Ukkāşe Kardeşler Tiyatrosu için babasından çekinmesi sebebiyle Hüseyin Tevfîk takma adıyla birkaç oyun kaleme aldı. Muhtemelen babasının isteği üzerine 1921’de Hukuk Fakültesi’ne girdi. Fransızca’nın Mısır hukuku için önemini kavrayarak Fransızca öğrenmeye ve bu dilde yazılmış tiyatro eserleriyle eleştirilerini okumaya başladı (Sicnü’l-Ǿumr, s. 154-155). 1924’te Hukuk Fakültesi’nden mezun olduktan sonra babası onu hukuk alanında doktora yapmak üzere Paris’e gönderdi. Ancak Paris’te hukuk eğitiminden çok tiyatro eserleriyle ilgilendi. Shakespeare, Goethe, Maeterlinck, Ibsen ve Pirandello’nun oyunlarını izledi. Tiyatro yanında Fransız kültürüne yöneldi; Hippolyte Adolphe Taine’nin yazılarını inceledi. Yazarlık macerası, kendi deyimiyle gerçek kültürün kaynaklarından içebildiği Avrupa’ya ulaşmasından sonra başladı. Tevfîk el-Hakîm 1927’de doktora yapmadan Mısır’a döndü ve İskenderiye adliyesinde göreve başladı. Ardından savcı vekili olarak tayin edildi; Tanta, Desûk, Demenhûr ve Fâriskûr gibi şehirlerde beş yıl kadar bu görevde çalıştı (1929-1934). 1933’te yayımladığı Ehlü’l-kehf adlı oyunundan sonra ünü arttı. Önce Eğitim Bakanlığı’nın araştırma bölümünün (1934), ardından Sosyal İşler Bakanlığı’nın bilgi servisinin (1939) yöneticiliğine getirildi. 1951’de Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’nin genel müdürü oldu. 1956 yılında el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-fünûn ve’l-âdâb üyeliğine seçildi. 1959’da UNESCO’nun Mısır temsilcisi sıfatıyla Paris’e gitti ve kendi isteğiyle 1960’ta geri döndü. 27 Temmuz 1987 tarihindeki ölümüne kadar el-Meclisü’l-a‘lâ li’l-fünûn ve’l-âdâb üyeliğini sürdürdü.
Pek çok araştırmacı Tevfîk el-Hakîm’i Arap tiyatrosunun kurucusu kabul eder (Egypt Since the Revolution, s. 159; Şükrî Gālî, s. 27; Long, s. 195). Kendisi de karakterini romancı olmaktan çok oyun yazarlığı için daha uygun bulur (Sicnü’l-Ǿumr, s. 170-171). Lise yıllarında tiyatro eseri yazmaya başlayan Tevfîk el-Hakîm 1933’te kaleme aldığı Ehlü’l-kehf Tâhâ Hüseyin tarafından, eski trajediyi ele alışındaki başarısı ve dilin biçimsel gerekliliklerini yerine getirmesi bakımından Arap edebiyatının önemli aşamalarından biri diye nitelendirirlir. Daha sonra konusunu yine kültür kaynaklarından seçtiği Şehrâzâd (1934), Pigmalion (1942), el-Melik Udip (1949) gibi oyunlar yazar. Ancak bunları ve diğer oyunlarını oluştururken iki sorunla karşılaşır: Mısır’da oyunlarını sahneye koyacak ekibin bulunmaması ve edebî dille konuşma dilinin farklılığı. Bunun üzerine oyunlarını “zihnî tiyatro” (théâtre des idées) dediği ve “mesrah-rivâye” (tiyatro-roman) kelimelerinden kısaltarak “mesrivâye” adını verdiği, sahneye konulmak için değil okunmak için kaleme alır. 1940’larda gazete ve dergilerde yayımlanmak üzere tek perdelik oyunlar yazar. Ardından bunları Mesraĥu’l-müctemaǾ (1950) ve el-Mesraĥu’l-münevvaǾ (1956) adıyla iki kitapta toplar. 1952 devriminden sonra kaleme aldığı oyunlarda bu dönemde Mısır’ın değişen politik ve sosyal gerçeklerini yazılarına aktarır. el-Eydi’n-nâǾime (1954) ve es-Sulŧânü’l-ĥâǿir (1960) bu dönemin oyunlarındandır. Yine aynı dönemin oyunlarından eś-Śafķa’da (1956) edebiyat diliyle konuşma dili arasındaki çıkmazı aşabilmek için kullandığı üçüncü dil önerisiyle dikkat çeker ve Ķālebüne’l-mesraĥî adlı eserinde (1967) bu meseleyi ele alır. Çok önce yazdığı Zemmâr’da da (1932) halk dilini kullanmıştı. Paris’te UNESCO üyesi olarak bulunuşunun ardından çalışmalarında modern Batı tiyatrosunun, özellikle II. Dünya Savaşı’nı yaşayan insanlığın içine düştüğü saçmalıkların, boşuna çabaların sergilenmesiyle oluşan absürd tiyatronun saçmalıklara dayanan güldürü oyunlarının etkileri görülür. Nehrü’l-cünûn (1935) ve Yâ ŦâliǾa’ş-şecere (1963) bu tür oyunlarındandır. 1966 yılından sonra halkın gelişim ve değişiminden ümitsizliğe düşen Tevfîk el-Hakîm, Maśîru Śarśâr (1966), Küllü şeyǿ fî maĥallih (1966), Benkü’l-ķalaķ (1976) gibi alay ve ironi yoğunluğu taşıyan oyunlar yazar. Onun tiyatro eserleri ana hatlarıyla şu dönemlere ayrılarak incelenmiştir: Eğlence tiyatrosu (on iki eser, 1919-1934), zihnî tiyatro (altı eser, 1933-1944), sosyal tiyatro (yirmi bir eser, 1945-1950), denge (eğlence-fikir) tiyatrosu (sekiz eser, 1954-1966), absürd tiyatro (üç eser, 1966-1967), yeni kalıplar (üç eser, 1967-1969). Son dönem
teliflerinde basitleştirilmiş fasih dille halk dilinin karışımından oluşan bir tiyatro dili önermiş ve uygulamıştır.
Tevfîk el-Hakîm’in kaleme aldığı romanlar, dönemindeki Avrupa romanı düzeyinde yazılmış ilk romanlardan kabul edilir. ǾAvdetü’r-rûĥ (1933) adlı otobiyografik romanı, modern Mısır’ın ilk romanı olarak görülen Muhammed Hüseyin Heykel’in Zeyneb’inden sonra yayımlanmış en önemli eser diye nitelendirilir. Söz konusu roman aynı zamanda yazarın iç dünyasına ve ideolojik bakış açısına ilişkin bazı ipuçları verir. Kitap müellifin amcalarıyla Kahire’de geçirdiği gençlik yıllarını konu edinir. Ayrıca Mısır’da 1919 isyanındaki kargaşayı ele alan çalışması çağdaş Mısır edebiyatında ulusalcı bir söylemle sömürgeciliğe karşı yazılmış bir eser kabul edilir. Burada yazarın Avrupa’ya, o günkü Mısır’a ve Firavunlar dönemine bakışını görmek mümkündür. Eserinde Antik Firavun’u Mısır’ın kendi dönemindeki köylerinde yaşatan yazarın romanına verdiği isim Firavun döneminin ihtişamının geri dönüş umudunu çağrıştırır: “Ruhun geri dönüşü”. ǾAvdetü’r-rûĥ’u tahlil eden Brugman romandaki genç karakter Muhsin’in, babasının kendi insanına dönüşünü Türk anneye değil Mısırlı Arap babaya dönüş arzusu olarak yorumlar (An Introduction to the History of Modern Arabic Literature, s. 282). Tevfîk el-Hakîm’in Yevmiyyâtü nâǿib fi’l-eryâf (1937), Paris’te yazdığı ǾUśfûr mine’ş-şarķ (1938) ve Sicnü’l-Ǿumr (1964) adlı eserleri diğer önemli otobiyografik romanlarından kabul edilebilir. Müellif Arap romanına ilk defa “yevmiyyât” (günlükler/anılar), “resâil” (mektuplar) ve “hıvâr” (diyalog) romanı şeklinde yeni anlayışlar getirmiştir. Tevfîk el-Hakîm eserlerinde kendi döneminin Avrupa’sında mevcut bütün edebî akımlardan yararlanır. Nitekim ǾAvdetü’r-rûĥ’ta klasisizm, romantizm ve gerçekçilik romanın yapısını oluştururken bir dostuna yazdığı mektuplar dizisi halinde yapılandırılmış romanı olan Zehretü’l-Ǿumr ve ǾUśfur mine’ş-şarķ gibi pek çok eserinde romantizmi, Yevmiyyâtü nâǿib fi’l-eryâf’ta gerçekçiliği, eđ-Đayfü’ŝ-ŝakīl’de sembolizmi, Ehlü’l-kehf’te varoluşculuğu ve nihilizmi, Pigmalion’da “sanat sanat içindir” anlayışını uygulamıştır.
Eserleri. Tevfîk el-Hakîm yetmişi aşkın tiyatro eseri, on bir roman ve yüzlerce kısa hikâye ile çok sayıda makale ve hâtırat kaleme almıştır. Eserleri pek çok dile çevrilmiş, Londra, Paris, Salzburg ve Budapeşte’de sahnelenmiştir. Madde içinde geçenlerin dışında diğer bazı eserleri şunlardır: Tiyatro, roman ve hikâyeler: el-Merǿetü’l-cedîde (Kahire 1924); Muĥammed (Kahire 1936; Tunus 1989; Hz. Peygamber’in hayatını diyalog biçiminde ele alan bir tiyatro eseridir); Pyraksâ ev müşkiletü’l-ĥükm (1939, Kral Fârûk dönemini eleştirir); Süleymân el-Ĥakîm (1943, kudret-hikmet çelişkisine işaret eder); İzîs (1955, siyaset ve fikir adamları arasındaki çatışmayı ele alır); el-Ħurûc mine’l-cenne (1956, kadının var oluş sebebini erkeğe hizmet şeklinde gören anlayışı eleştirir); LuǾbetü’l-mevt (1957); ǾAvdetü’l-vaǾy (1974, Cemâl Abdünnâsır dönemini eleştirir); Meclisü’l-Ǿadl (1974, adalet sistemini eleştiren tiyatro eseridir); Ŝevretü’ş-şebâb (1975, XX. yüzyılda nesil çatışmasını ele alır); el-Müǿmin ve’ş-şeyŧân; Allāh ve süǿâlü’l-ĥayrân; Erinî Allāh (felsefî bir hikâyedir). Edebî, felsefî, dinî, siyasî, kültürel ve sosyal içerikli eserler: Fennü’l-edeb (1952); Teǿemmülât fi’s-siyâse (1954); Riĥle beyne’l-Ǿaśreyn (1972, anılardan oluşur); Ĥıvâr felsefî (1974); Ĥadîŝ maǾa’l-kevkeb (1974); Edebü’l-ĥayât (1976); Muħtârü’t-Tefsîri’l-Ķurŧubî (1979); Nažarât fi’d-dîn (1979); Taĥaddiyâtü sene 2000 (1980); Mıśr beyne’l-Ǿahdeyn (1983); et-TeǾâdüliyye fi’l-İslâm (1983); Eĥâdîŝ maǾallāh (1983, Mısır’ın din âlimi ve idarecilerini eleştirir); Fi’l-vaķti’ż-żâǿiǾ; Eĥâdîŝü’l-erbîǾâǿ (dinî meselelere dairdir); Nažarât fi’d-dîn ve’ŝ-ŝeķāfe ve’l-müctemaǾ; Veŝâǿiķ fî ŧarîķ; Beyne’l-fikr ve’l-fen; Ene ve’l-ķānûn ve’l-fen.
Tevfîk el-Hakîm’in hayatı, eserleri ve görüşleri hakkında çok sayıda bilimsel ve akademik çalışma yapılmıştır. Türkiye’de İsmail Hocaoğlu Tevfîk el-Hakîm ve Avdetü’r-rûh (1992, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü), Hulusi Alptekin Modern Mısır Edebiyatçısı Tevfîk el-Hakîm ve Usfûrun mine’ş-şark Adlı Eserinin İncelenmesi (2004, SÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamış, Aysel Ergül Çağdaş Mısır Tiyatrosunda Tevfik el-Hakîm ve Üç Entellektüel Tiyatrosu ismiyle doktora çalışması yapmıştır (1995, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü). Muhammed Mendûr Mesraĥu Tevfîķ el-Ĥakîm adıyla bir eser yazmış (Kahire 1961), Umberto Rizzitano tiyatro eserlerini İtalyanca’ya çevirmiş, ayrıca çeşitli yönlerini ele alan çalışmalar gerçekleştirmiştir (hayatı ve eserleri hakkındaki diğer çalışmalar için bk. bibl.; Fuâd Devvâre, Hamdî Sakkût, Muhammed Seyyid Suşe, John Funtan, Nebîle Halîfe Cum‘a, J. Brugman).
BİBLİYOGRAFYA:
Tevfîk el-Hakîm, Sicnü’l-Ǿumr, Kahire 1964, s. 150-155, 170-171; Ahmed Abdürrahîm Mustafa, Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire 1952; Şevkī Dayf, el-Edebü’l-ǾArabiyyü’l-muǾâśır fî Mıśr, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 288-299; Egypt Since the Revolution (ed. P. J. Vatikiotis), London 1968, s. 159; J. Haywood, Modern Arabic Literature, London 1971, s. 197-204; Şükrî Gālî, Ŝevretü’l-muǾtezil: Dirâse fî edebi Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire 1973, s. 27; Hilary Kılpatrick, The Modern Egyptian Novel: A Study in Social Criticism, London 1974, s. 41-58; İbrâhim ed-Derdîrî, el-Ķaśaśü’d-dînî fî mesraĥi’l-Ĥakîm, Kahire 1975; Mahmûd Murâd, Tevfîķ el-Ĥakîm ve’ŝ-ŝevretü’l-Mıśriyye, Beyrut 1975; Ahmed Osman, el-Meśâdirü’l-klasikiyye li-mesraĥi Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire 1978; J. Fontaine, Mort-résurrection: Une lecture de Tawfiq al-Hakīm, Tunus 1978; R. Long, Tawfiq al-Hakim: Playwright of Egypt, London 1979, s. 195; Mahmûd Emîn el-Âlim, Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire 1984; J. Brugman, An Introduction to the History of Modern Arabic Literature in Egypt, Leiden 1984, s. 276-288; Fuâd Devvâre, Mesraĥu Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire 1985-86, I, 291-293; II, tür.yer.; P. Starkey, From the Ivory Tower: A Critical Study of Tevfik el-Hakim, London 1987, tür.yer.; Mustafa Bedevî, Modern Arabic Drama in Egypt, Cambridge 1987, s. 8-87; Fevzî Şâhin, Eŝerü’l-mûsîķā ve’l-fennü’t-teşkîlî Ǿalâ mesraĥi’l-Ĥakîm, Kahire 1990, tür.yer.; İmâdüddin Îsâ, et-TeǾâdüliyye fî edebi Tevfîķ el-Ĥakîm ve’l-edebeyni’l-ǾArabî ve’l-Ǿâlemî, Kahire 1990, tür.yer.; P. Cachia, An Overview of Modern Arabic Literature, Edinburgh 1990, s. 152-170; Hamdî es-Sekkût, Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire 1998; W. M. Hutchings, Tawfīk al-Hakīm: A Reader’s Guide, London 2003, s. 239-246; M. Seyyid Şûşe, 85 şemǾa fî ĥayâti Tevfîķ el-Ĥakîm, Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 107-124; Nebîle Halîfe Cum‘a, “el-Ĥakîm fi’l-Mektebâti’l-Emrîkiyye”, ǾÂlemü’l-kitâb, sy. 15, Kahire 1987, s. 19-31; R. M. A. Allen, “Tawfīķ al-Ĥakīm”, EI² (İng.), X, 386-388; J. Funtan, “el-Ĥakîm, Tevfîķ”, Mv.AU, VII, 105-111.
Şükran Fazlıoğlu