TERCEME
(الترجمة)
Bölüm başlığı, biyografi, sened vb. anlamlarda kullanılan bir hadis terimi.
Sözlükte “açıklamak, tefsir etmek; bir metni bir dilden diğerine çevirmek; bir kimsenin hayatını anlatmak” mânalarındaki terceme kelimesi (çoğulu terâcim) terim olarak hadis kitaplarının ana bölümleriyle (kitab) alt bölümlerin (bab) başlıklarını, hadis metnini birbirine nakleden râvilerin isimlerinden oluşan senedi, bir kimsenin biyografisini ve içinde aynı senedle rivayet edilen hadislerin toplandığı kitapları ifade eder. Terceme aslında “insan, yer, bölge, olay, kitap gibi şeylere isim ve unvan verme ve bunları tanımlama” anlamına gelir. Unvan vermek, unvanın altında ayrıntılı biçimde açıklanan hususları başlıkta özet halinde sunmak ve bir mânada bunları kısa şekilde tanımlamak demektir. Meselâ ilk dönemlerde Mâlik>Nâfi‘> İbn Ömer senediyle nakledilen hadisler bir sahîfede, bir cüzde, bir kitapta toplanır ve her hadisin başında yer alan aynı sened tekrarlanmayıp kitabın başına bir defa yazılır, böylece sened, altında zikredilen bütün rivayetlerin ortak unvanı olurdu. Bu uygulama sebebiyle terceme kelimesi bazan “sened” mânasında kullanılmıştır (İbnü’s-Salâh, s. 254). Hadis râvilerinin hayatına dair toplu bilgiler için de “tercemetü fülân” ifadesine yer verilmiş, râvilerin tanıtımını yapan, onları cerh ve ta‘dîl açısından değerlendiren eserlere “terâcim kitapları” (ricâl kitapları) denmiştir.
Hadis âlimleri, kitab ve bab esasına göre tasnif edilen eserlerde kitab kelimesiyle aynı konudaki hadislerin ana başlığına, bab kelimesiyle bunların alt başlıklarına işaret etmiştir. Bu tür eserlerde hem ana başlık hem alt başlıklar terceme veya terâcim diye adlandırılmıştır. Bu metotla eser yazanlardan Buhârî’nin başlıkları seçmede gösterdiği başarı sebebiyle terceme (terâcim) neredeyse onun el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’i için kullanılan bir terim olmuştur. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’te yer verdiği başlıklarda o başlığın altındaki hadislerden anladığı mânayı özetlemiş ve bu hadisleri âdeta şerhetmiştir. Birkaç anlamı bulunan veya mutlak, mukayyed, âm
ya da hâs olan bir hadisin durumu konulan başlıklarla açıklanmıştır. Buhârî zaman zaman, hükmü hususi olan bir hadisi umumileştirmek ya da hükmü umumi olan bir hadisi tahsis etmek amacıyla bab başlığı koymuş, aralarında çelişki varmış gibi görünen hadisleri aynı babda toplayarak bab başlıklarında söz konusu çelişkiyi gidermeye çalışmıştır. Bazan da tek bir bab başlığı altında muhtelif konulara temas etmiştir. Bir yoruma göre Buhârî bunu, konuların tamamının bab başlığıyla ilgisi olduğunu göstermek için değil babın esas konusunun yanına eklenebilecek tâli konuları göstermek için yapmıştır (Keşmîrî, I, 42). İşte bu sebeple, “Buhârî’nin fıkhı bab başlıklarındadır (terceme)” sözü meşhur olmuştur (ayrıca bk. el-CÂMİU’s-SAHÎH).
Buhârî’nin bab başlıklarında vermek istediği fıkhî anlayışın ortaya çıkarılması ve bu başlıkların altında yer alan hadislerle irtibatının gösterilmesi eser üzerinde çalışma yapanların önemli ilgi alanlarından birini teşkil etmiştir. Buhârî şârihlerinden İbn Hacer el-Askalânî Fetĥu’l-bârî, Aynî ǾUmdetü’l-ķārî, Kastallânî İrşâdü’s-sârî ve Keşmîrî Feyżü’l-bârî adlı eserlerinde bab başlıklarını açıklamaya önem vermiştir. Konuya dair müstakil çalışmalar da yapılmıştır. Yine Śaĥîĥ-i Buħârî şârihlerinden İbnü’l-Müneyyir’in el-Mütevârî Ǿalâ terâcim (ebvâb)i’l-Buħârî ile (bk. bibl.) bu eserin muhtasarı olan Bedreddin İbn Cemâa’nın Münâsebâtü terâcimi’l-Buħârî (nşr. Muhammed İshak es-Selefî, Bombay 1404/1984), Şah Veliyyullah ed-Dihlevî’nin Şerĥu Terâcimi ebvâbi Śaĥîĥi’l-Buħârî (Haydarâbâd 1321), Muhammed Zekeriyyâ Kandehlevî’nin el-Cüzǿü’l-evvel mine’l-ebvâb ve’t-terâcim (Leknev 1391/1971) adlı eserleri bunlar arasında sayılabilir. Buhârî’nin el-CâmiǾu’ś-śaĥîĥ’inin bab başlıklarıyla ilgili yirmiye yakın çalışma yapılmıştır (Sandıkçı, s. 134-138). Ali b. Abdullah ez-Zeyn, Münâsebâtü terâcimi’l-Buħârî li-eĥâdîŝi’l-ebvâb li-İbn CemâǾa (1404, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye) ve Ramazan Yıldırım Sahîh-i Buhârî’nin Bab Başlıklarındaki Mevkûf Rivayetler ve Değerlendirilmesi (1995, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) adıyla yüksek lisans tezi hazırlamıştır. Biyografi karşılığındaki tercemeyle ilgili olarak Seyyid Hasan Kesrevî CâmiǾu terâcimi ve mesânidi’ś-śaĥâbiyyâti’l-mübâyiǾât (Beyrut 1423/2002), Me’mûn Hammûş ǾUlûmü’l-ĥadîŝ ve terâcimü aǾlâmihî ve fürsânihî (Dımaşk 1425/2005) ismiyle birer eser kaleme almışlardır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü’s-Salâh, ǾUlûmü’l-ĥadîŝ, s. 254; İbnü’l-Müneyyir, el-Mütevârî Ǿalâ ebvâbi’l-Buħârî (nşr. Ali Hasan Ali Abdülhamîd), Amman 1411/1990, s. 5-9, 16-19, 35-40; İbn Hacer el-Askalânî, Hedyü’s-sârî (nşr. Abdülazîz b. Abdullah b. Bâz), Beyrut, ts., s. 8-11, 13-14; Süyûtî, Tedrîbü’r-râvî (nşr. Abdülvehhâb Abdüllatîf), Beyrut 1409/1988, I, 76, 78, 81, 83, 91, 92, 114; Şemseddin es-Sehâvî, Fetĥu’l-muġīŝ (nşr. Ali Hüseyin Ali), Beyrut 1412/1992, I, 25-27; Şah Veliyyullah ed-Dihlevî, Şerĥu Terâcimi ebvâbi’l-Buħârî (nşr. İzzet M. Fergalî), Kahire-Beyrut 1420/1999, s. 19-22; Keşmîrî, Feyżü’l-bârî Ǿalâ Śaĥîĥi’l-Buħârî, Kahire 1357/1939, I, 40-45; Fuat Sezgin, Buhârî’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar, İstanbul 1956, s. 52-53, 58, 69 vd.; M. Abdülkādir Ebû Fâris, Fıķhü’l-İmâm el-Buħârî, Amman 1409/1989, I, 71 vd.; Kemal Sandıkçı, Sahîh-i Buhârî Üzerine Yapılan Çalışmalar, Ankara 1991, s. 134-138; Tâhir el-Cezâirî, Tevcîhü’n-nažar (nşr. Abdülfettâh Ebû Gudde), Beyrut 1416/1995, I, 221-226, 303, 500, 501; Ali Toksarı, “Sahîhu’l-Buhârî’nin Bab Başlıklarının Özellikleri ve Değeri (Terâcimü Sahîhi’l-Buhârî)”, Büyük Türk-İslâm Bilgini Buhârî Uluslararası Sempozyumu: 18-20 Haziran 1987, Kayseri 1996, s. 109-133.
Erdinç Ahatlı