TENÛHÎ, Ali b. Muhammed
(علي بن محمّد التنوخي)
Ebü’l-Kāsım el-Kādî Alî b. Muhammed b. Ebi’l-Fehm Dâvûd b. İbrâhîm et-Tenûhî el-Kebîr el-Antâkî (ö. 342/953)
Kadı, edip ve şair.
278 (892) yılında Antakya’da doğdu. Edebiyatçılığıyla tanınan oğlu Ebû Ali Muhassin ve torunu Ali b. Muhassin’den ayırt edilmesi için Tenûhî el-Kebîr olarak da anılır. Eğitimine Antakya’da başladı; Kur’ân-ı Kerîm’i ve çok sayıda şiiri ezberledi, bu sırada yirmiye yakın şiir yazdı. 306’da (918) Bağdat’a gidip Ebü’l-Hasan el-Kerhî gibi dönemin önemli âlimlerinden ders aldı ve Hanefî fıkhında uzmanlaştı. Bağdat’ta Hasan b. Ahmed el-Kirmânî, Ahmed b. Habîb el-Halebî, Muhammed b. Hısn el-Âlûsî gibi âlimlerden hadis dinledi; bu sırada yirmi binden fazla hadis ezberlediği söylenir (Süyûtî, II, 187). Tenûhî fıkıh, kelâm, mantık, hendese, ilm-i hey’et, ilm-i nücûm, dil ve edebiyat alanlarında söz sahibi oldu. Nahiv sahasında derinleşmiş olduğu yönündeki görüşün “ilm-i nücûm” terkibinin bazı kaynaklarda yanlışlıkla “ilm-i nahiv” şeklinde yazılması veya yanlış okunmasından kaynaklandığı sanılmaktadır (Dîvânü’l-Ķāđî, neşredenin girişi, s. 39). Basra, Ahvaz, Hûzistan ve Tüster gibi yerlerde kadılık yapan Tenûhî bir ara görevinden alındıysa da kendisi için methiye yazdığı Seyfüddevle’den ricada bulunması üzerine tekrar kadılığa getirildi. Cündişâpûr, Humus gibi şehirlerdeki kadılıklarından sonra Basra’da vefat etti. Tenûhî’nin etkili bir şahsiyet olmasında bilhassa fıkıh ve hadis alanındaki derin bilgisinin yanı sıra şairliğinin ve önemli bölgelerde kadılık yapmasının da büyük payı vardır. Özellikle kendisini “Reyhânetü’n-nüdemâ” sıfatıyla anarak öven Büveyhî Veziri Mühellebî tarafından himaye görmüş, döneminin âlim ve edebiyatçıları arasında vezire en yakın kişi olmuştur. Tenûhî pek çok şiir ve kaside yazmış, teşbih sanatı konusundaki maharetiyle temayüz etmiştir. Döneminde yaşayan şairlerin aksine şiirlerindeki pastoral tasvirleri medihte bir vasıta şeklinde kullanmak yerine ana tema olarak daha çok tabiat tasvirini öne çıkarmıştır.
Eserleri. Kaynaklarda Tenûhî’ye ait pek çok eser zikredilmekteyse de bunlar günümüze ulaşmamıştır. İbn Tağrîberdî’nin ona nisbet ettiği el-Ferec baǾde’ş-şidde kendisine değil oğlu Ebû Ali et-Tenûhî’ye aittir. 1. Dîvân. Kaynaklarda ona izâfe edilen divan bugün mevcut olmayıp bu dönemdeki bazı şiirleri çeşitli kaynaklara parçalar halinde intikal etmiştir. Hilâl Nâcî söz konusu şiirleri bir araya getirmiş, hayatı ve eserleri hakkında bilgi verdiği bir girişle birlikte “Dîvânü’l-Ķāđî et-Tenûħî el-Kebîr” adlı makalesinde yayımlamıştır (bk. bibl.). Daha sonra Nûrî Hammûdî el-Kaysî ile birlikte tesbit ettikleri şiirleri el-Müstedrek Ǿalâ śunnâǾi’d-devâvîn adlı çalışmaları içinde “el-Müstedrek Ǿalâ Dîvâni’t-Tenûħî” başlığıyla neşretmişlerdir (Beyrut 1994, s. 307-312). Bundan başka Yemen’i ve Tenûh’u öven 600 beyitlik bir kasidesinin bulunduğu ifade edilmekteyse de (Ömer Ferruh, II, 448) bu kasidenin Di‘bil el-Huzâî’ye ait olması ihtimaline dikkat çekilmektedir. Tenûhî’nin ezberlediği belirtilen bu
kaside muhtemelen ona yanlışlıkla nisbet edilmiştir (Yâkūt, XIV, 175). 2. Kitâbü’l-Ķavâfî (Kahire 1975). Tenûhî’nin aruz ve fıkıhla ilgili iki eser daha yazdığı kaydedilmektedir (a.g.e., XIV, 163,165).
BİBLİYOGRAFYA:
Dîvânü’l-Ķāđî et-Tenûħî el-Kebîr (nşr. Hilâl Nâcî, el-Mevrid, XIII/1 içinde), Bağdad 1404/1984, neşredenin girişi, s. 31-74; el-Müstedrek Ǿalâ Dîvâni’t-Tenûħî (nşr. Hilâl Nâcî, el-Müstedrek Ǿalâ śunnâǾi’d-devâvîn içinde), Beyrut 1994, II, 307-312; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Abdülhamîd), IV, 229; Ebû Ali et-Tenûhî, Nişvârü’l-muĥâđara (nşr. Abbûd eş-Şâlecî), Kahire 1391-93/1971-73, II, 140-141; VII, 203; Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr (nşr. Ali M. Abdüllatîf), Kahire 1352/1934, II, 336-337, 342, 346; III, 118, 170-175; Hatîb, Târîħu Baġdâd, XII, 77-79; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, XIV, 162-191; İbn Hallikân, Vefeyât, III, 366, 368; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, III, 310; İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim fî men śannefe mine’l-Ĥanefiyye (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 45; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 187; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, II, 364; Ömer Ferruh, Târîħu’l-edeb, II, 446-448; İsâm Muhammed Şebârû, el-Ķażâǿ ve’l-ķuđât fi’l-İslâm: el-ǾAśrü’l-ǾAbbâsî, Beyrut 1983, s. 285-294; Hilâl Nâcî - İsâm M. eş-Şantî, el-MuǾcemü’ş-şâmil li’t-türâŝi’l-ǾArabiyyi’l-maŧbûǾ: el-Müstedrek I, Kahire 1417/1996, s. 86; Hilâl Nâcî, “et-Tenûħî el-Ķāđî”, Mv.AU, IV, 661-667.
Soner Gündüzöz