TEKİNER, Efdaleddin
(1868-1957)
Osmanlı tarih araştırmacısı ve muallim.
İstanbul Cerrahpaşa’da doğdu. Dedesi Zaptiye Nâzırı Hacı Hâfız Paşa, babası Sadâret Mektûbî Kalemi halifelerinden Hazîne-i Hâssa Dairesi umumi müfettişi İsmâil Cevad Bey’dir. Annesi şair ve münşîlerden Maraşlı Kenan Bey’in kızı Emine Yegâne Hanım’dır. Süleymaniye’de başladığı tahsiline Beyazıt Kaptan İbrâhim Paşa Rüşdiyesi’nde ve Mekteb-i Mülkiyye’nin idâdî kısmında devam etti. 1893’te Mülkiye Mektebi’nden mezun oldu. Aynı yıl Dahiliye Nezâreti Mektûbî Kalemi halifeliğiyle devlet hizmetine girdi, ertesi yıl Dîvân-ı Hümâyun Âmedî Kalemi’ne geçti. Bu arada Mülkiye Mektebi’nin idâdî kısmında muallim yardımcısı olarak çalıştı. 1896’dan itibaren sırasıyla Aşiret Mekteb-i Hümâyunu’nda, Mekteb-i Sultânî’de, Mekteb-i Mülkiyye’nin idâdî kısmında, Mercan İdâdîsi’nde, Dârülfünun’da, Mekteb-i Mülkiyye’de ve Mekteb-i Hukūk’ta muallimlik yaptı. Bu öğretim kurumlarında çeşitli dersler verdi. 1910’da Âmedî Kalemi halifeliğinden Dahiliye Nezâreti Muhâberât-ı Umûmiyye İdaresi üçüncü şube müdürlüğüne getirildi. Aynı zamanda Donanma Muâvenet-i Milliyye Cemiyeti komiserliğinde, Târîh-i Osmânî Encümeni ve Dârülfünun üyesi sıfatıyla Meclis-i Kebîr-i Maârif üyeliklerinde bulundu. Bir Osmanlı tarihi yazmak için oluşturulan heyete dahil edildi. Ayrıca Kadastro Mektebi ile Evkaf Mektebi ve İnâs Dârülfünunu gibi yerlerde muallimliğini sürdürdü. Eylül-Kasım 1912 arasında Bursa vali vekilliği yaptı, ertesi yılın ekiminde mebânî-i emîriyye ve hapishaneler umum müdürü oldu. Bu görevi esnasında İstanbul Tevkifhânesi ile Üsküdar ve Bursa hapishanelerini inşa ettirdi. 1916’da Ali Emîrî Efendi başkanlığında teşkil edilen Tasnîf-i Vesâik-i Târîhiyye Encümeni, ertesi yıl İstanbul Muhâfaza-i Âsâr-ı Atîka Encümeni üyeliklerine getirildi; 1918’de Dârülfünun’daki görevine döndü. 20 Mart 1922’de Türkiye Büyük Millet Meclisi hükümetince eski İstanbul hükümetinin muamelâtını tasfiye komisyonu üyeliğine, ertesi yıl Dahiliye Nezâreti bünyesindeki görevine tayin edildi. 1925’te mübadeleye tâbi tutulmaması karşılığında bir Ermeni’den 4500 lira aldığı suçlamasıyla açığa alındıysa da bu ispatlanamayınca 1928 Haziranında görevine iade edildi ve 14 Ekim 1928 tarihinde emekliye ayrıldı. Daha sonra Dârüşşafaka tarih muallimliği yaptı; İstanbul Zahire Borsası, Türk Tarih Kurumu, Türkiye İlmî Eserleri Koruma Derneği gibi müesseselerde üyeliklerde bulundu. Bu görevde iken İstanbul’un eski eserlerini yıkımdan kurtarmak için büyük mücadele verdi. 13 Ağustos 1957’de öldü. Fransızca ve Arapça bilen Efdaleddin Tekiner’in gençliğinde birkaç tiyatro eseri kaleme aldığı ve şiirle de meşgul olduğu anlaşılmaktadır.
İyi bir devlet memuru, iyi bir muallim ve titiz bir tarih araştırmacısı olan Efdaleddin Tekiner yakınlarınca yazmaktan çok anlatmayı tercih eden biri diye nitelenir. Tarih araştırmalarının sadece sefer ve savaşları değil kültür ve medeniyeti de konu edinmesi hususuna dikkat çekmiş, mimari, tabâbet ve sanat gibi alanların tarihinin yazılması gerektiğini vurgulamıştır. Bunun için başta arşiv belgeleri olmak üzere vakfiyelerin, mahkeme sicillerinin, mezar taşlarının, kitâbelerin, para ve mühür koleksiyonlarının bir an önce istifadeye açılmasını önermiştir. Harf inkılâbından sonra eski belge ve kaynakları okuyup anlayabilecek kişilerin azalmasından endişe duymuş, çeşitli türleri olan arşiv yazısının mutlaka yeni nesle öğretilmesine, hatta daha o yıllarda arşivist-paleograf yetiştiren bir okula ihtiyaç bulunduğuna temas etmiştir.
Eserleri. 1. Coğrafya-i Umrânî (İstanbul 1316). Beşerî coğrafyaya dair bir ders kitabıdır. Osmanlı maarif sisteminde yeni konulmuş bir ders olması hasebiyle müellifin eserin başında coğrafya ile ilgili verdiği bilgilerin özel bir önemi vardır. 2. Muhtasar İslâm Târihi I (İstanbul 1326). Tekiner’in daha kapsamlı biçimde tasarladığı eserinin bir parçası olup İslâmiyet’in zuhurundan Emevîler’in sonuna kadar gelen bir ders kitabıdır. 3. Küçük Osmanlı Târihi (İstanbul 1328). Rüşdiye ve idâdîlerde okutulmak üzere hazırladığı bu kitapta müellifin Osmanlı tarihini on dönem halinde ele aldığı ve her dönemin sonunda “fezleke” başlığı altında bazı sosyolojik değerlendirmeler yaptığı görülmektedir. 4. Târîh-i Osmânî Haritaları (İstanbul 1329). Osmanlı Devleti’nin çeşitli dönemlerdeki sınırlarını gösteren haritalardan ibaret bir eserdir. 5. Abdurrahman Şeref Efendi, Tercüme-i Hâli, Hayât-ı
Resmiyye ve Husûsiyyesi (İstanbul 1345). “İrşadkârım” diye nitelediği son Osmanlı vak‘anüvisi Abdurrahman Şeref’in hayatı ve eserleriyle ilgili bir çalışmadır. Tekiner ilk üç eserini İbnü’l-Cevâd Efdaleddin imzasıyla kaleme almıştır.
Bunların dışında başta Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası’nda olmak üzere Mülkiye Mecmuası, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni gibi dergilerde makaleleri çıkan Tekiner, III ve IV. Türk Tarih Kurumu kongrelerinde tebliğler sunmuş, İslâm-Türk Ansiklopedisi’nde çoğu Osmanlı teşkilât ve kültürüyle ilgili on dört madde yazmıştır. Târîh-i Osmânî Encümeni Mecmuası’nda on iki sayı devam eden “Alemdar Mustafa Paşa” başlıklı yazısı ile 4 Cemâziyelevvel 699 (27 Ocak 1300) olarak belirlediği Osmanlı Devleti’yle ilgili “İstiklâl-i Osmânî Tarih ve Günü Hakkında Tedkikat” adlı makalesi (TOEM, V/25, s. 36-48) dikkat çekicidir. Müslümanların İspanya’dan çıkarılması esnasında Endülüs ulemâsının Osmanlı padişahından yardım talebi için gönderdiği Arapça kasideyi “Bir Vesîka-i Müellim” adıyla Türkçe’ye çevirmiş ve oldukça duygusal bir de yorum yapmıştır (TOEM, I/4 [1326], s. 201-210). Mülkiye Mecmuası’n-daki seri yazısında ise “Osmanlı İhtilâlleri” başlığı altında isyan ve ayaklanmaları ele almış, aynı mecmuada “Târih” başlığıyla kaleme aldığı yazılarda tarih, özellikle Osmanlı tarihçiliği ve tarih yazımı üzerinde durmuştur. Son yıllarında Silâhdar Târihi’nin basılmamış kısımlarını yayıma hazırlamakla meşgul olmuş, ancak bunu tamamlayamamıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
BA, Sicill-i Ahvâl Defteri, nr. 71, s. 83-84; nr. 180, s. 149; Semavi Eyice, Üstad Efdaleddin Tekiner, İstanbul 1958; a.mlf., “Tekiner, Mehmed Efdaleddin”, TA, XXXI, 41; a.mlf., “Tekiner, Efdaleddin”, DBİst.A, VII, 235-236; Ali Çankaya, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Ankara 1968-69, III, 517-520; Fahri Çoker, Türk Tarih Kurumu: Kuruluş Amacı ve Çalışmaları, Ankara 1983, s. 500-505; Tayyib Gökbilgin, “Kaybettiğimiz Değerler: Efdaleddin Tekiner”, TTOK Belleteni, sy. 188 (1957), s. 3 vd.; Haluk Şehsuvaroğlu, “Merhum Efdaleddin Tekiner”, a.e., sy. 189 (1957), s. 5; Eyüp Baş, “Târîh-i Osmânî Encümeni Kurucularından Efdaleddin (Tekiner) Bey’in Hayatı, Eserleri ve Tarihçiliği Üzerine”, AÜİFD, XLVI/2 (2005), s. 167-204.
Abdülkadir Özcan