TABAKĀTÜ’ş-ŞUARÂ
(طبقات الشعراء)
Şairleri yaşadıkları dönemlere, şiirlerinin kalitesine ve diğer özelliklerine göre gruplandırarak anlatan telif türü.
Tabakātü’ş-şuarâ alanında bilinen sistematik ilk eser İbn Sellâm el-Cumahî’nin (ö. 231/846 [?]) Ŧabaķātü fuĥûli’ş-şuǾarâǿ adlı kitabıdır. Eserin mukaddimesinde İbn Sellâm şairleri Câhiliyyûn, İslâmiyyûn ve muhadramûn olmak üzere üç kısımda ele alır; ayrıca bu tabakaları şiirlerin kalitesine göre alt bölümlere ayırır. Ebû Temmâm da Fuĥûlü’ş-şuǾarâǿ adlı eserinde şairleri Câhiliyyûn, muhadramûn ve İslâmiyyûn grupları altında ele alır. Bu konuda ilk eserlerden olan Asmaî’nin (ö. 216/831),
Fuĥûletü’ş-şuǾarâǿı ise bir risâleden ibarettir. Bazı edebiyat tarihçileri Câhiliye şairlerini şiirlerinin kalitesine göre dörde ayırırlar. Bunlardan birincisi “şair hınzîz”dir ki “kaliteli şiir yazan ve rivayet eden” demektir. İkincisi hınzîz gibi kaliteli şiiri olan, ancak şiir rivayet etmeyen “şair müfliķ”tir. Üçüncüsü kötünün bir derece üstünde olan “şair”dir. Dördüncüsü şiirinin hiçbir özelliği bulunmayan “şu‘rûr”dur. Bir kısım edebiyat tarihçileri de “şair müfliķ, şair mutbiķ, şuvey‘ir, şu‘rûr” şeklinde bir sınıflandırma yapar (Zeydân, s. 67). Ebû Zeyd el-Kureşî, Cemheretü eşǾâri’l-ǾArab’ında şairleri meşhur kasidelerine göre yedi tabakada ele alır ve her tabakada yedi şair olmak üzere toplam kırk dokuz şaire yer verir. Birincisi İmruülkays, Züheyr b. Ebû Sülmâ, Nâbiga ez-Zübyânî, Meymûn b. Kays el-A‘şâ, Lebîd b. Rebîa, Amr b. Külsûm, Tarafe b. Abd ve Antere’nin yer aldığı “ashâbü’l-muallakāt”; ikincisi Abîd b. Ebras, Antere, Adî b. Zeyd, Bişr b. Ebû Hâzim, Ümeyye b. Ebü’s-Salt, Hıdâş b. Züheyr, Nemir b. Tevleb’in oluşturduğu “ashâbü’l-mücemherât”; üçüncüsü Müseyyeb b. Ales, Murakkış el-Asgar, Mütelemmis, Urve b. Verd, Mühelhil b. Rebîa, Düreyd b. Sımme, Mütenahhil b. Uveymir el-Hüzelî’nin (el-Yeşkürî [?]) bulunduğu “ashâbü’l-müntekayât”; dördüncüsü Hassân b. Sâbit, Abdullah b. Revâha, Mâlik b. Aclân, Kays b. Hatîm, Uhayha b. Cülâh, Amr b. İmruülkays, Ebû Kays b. Eslet’in teşkil ettiği “ashâbü’l-müzehhebât”; beşincisi Ebû Züeyb el-Hüzelî, Muhammed b. Kâ‘b el-Ganevî, A‘şâ Bâhile, Alkame Zûceden el-Himyerî, Ebû Zübeyd et-Tâî, Mütemmim b. Nüveyre, Mâlik b. Reyb’in oluşturduğu “ashâbü’l-merâsî”; altıncısı Nâbiga el-Ca‘dî, Kâ‘b b. Züheyr, Kutâmî, Hutay’e, Şemmâh b. Dırâr, Amr b. Ahmer, Temîm b. Mukbil’in yer aldığı “ashâbü’l-meşûbât”; yedincisi Ferezdak, Cerîr b. Atıyye, Ahtal, Râî en-Nümeyrî, Zürrümme, Kümeyt el-Esedî ve Tırımmâh’ın bulunduğu “ashâbü’l-mülhamât”tır. Abdülkādir el-Bağdâdî Ħizânetü’l-edeb’inde şairleri dört kısma ayırır. Bunlar, İmruülkays ve A‘şâ gibi Câhiliye döneminde yaşayan şairlerin oluşturduğu Câhiliyyûn; Lebîd b. Rebîa ve Hassân b. Sâbit gibi sanat hayatlarının bir kısmını Câhiliye döneminde, bir kısmını İslâmiyet’in gelişinden sonra sürdüren şairlerin yer aldığı muhadramûn; Cerîr b. Atıyye ve Ferezdak gibi İslâmiyet’in ilk şairleri olup sadrü’l-İslâm ve Emevîler dönemini idrak etmiş şairlerin bulunduğu İslâmiyyûn; Beşşâr b. Bürd, Ebû Nüvâs, Müslim b. Velîd gibi İslâmî şairlerden sonra yaşamış kişileri kapsayan muhdesûndur (müvelledûn). İlk üç gruptaki şairler “kudemâ” diye anılır. İlk iki gruba giren şairlerin dillerinin fasih olduğu ve şiirleriyle istişhâd edilebileceği hususunda ittifak vardır. Üçüncü grubu meydana getiren şairlerin şiirleri ihtiyatla delil olarak kullanılırken Beşşâr ve Ebû Nüvâs gibileri içine alan dördüncü tabaka ile başlayan ve günümüze kadar gelen şairlerin şiirleriyle istişhâda umumiyetle izin verilmemiştir.
Çeşitli kategorilere göre şairleri gruplandırarak ele alan diğer eserlerin başlıcaları şunlardır: 1. İbn Kuteybe, eş-ŞiǾr ve’ş-şuǾarâǿ. Giriş mahiyetinde şiirin türlerinden, kuruluşu ve i‘rabındaki kusurlardan söz ettikten sonra en eskisinden başlayarak şairlerin kısa biyografisinden, ahbâr ve anekdotlarından bahseder ve şiirlerinden örnekler verir. 2. İbn Ebû Tâhir, Kitâbü’ş-ŞuǾarâǿ ve Belâġatü’n-nisâǿ. Erkek ve kadın şairlerin biyografileriyle şiirlerinden örneklere yer vermiştir. 3. Ebû Abdullah İbnü’l-Cerrâh, el-Varaķa fî aħbâri’ş-şuǾarâǿ. Çoğu başka kaynaklarda bulunmayan altmıştan fazla şairin hayatını anlatmış ve şiirlerinden örnekler zikretmiştir. İbnü’l-Cerrâh, Men sümmiye mine’ş-şuǾarâǿi ǾAmren fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm adlı eserinde Amr isimli 206 şairi Câhiliyyûn, İslamiyyûn, Ümeviyyûn ve Abbâsiyyûn şeklinde gruplandırmıştır. 4. İbnü’l-Mu‘tez, Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿi’l-muĥdeŝîn. Abbâsî halife, vezir, emîr ve kumandanlarını metheden şairleri vefat yıllarına göre sıralamıştır. 5. Hârûn b. Ali İbnü’l-Müneccim, el-BâriǾ fî aħbâri’ş-şuǾarâǿi’l-müvelledîn. Şairleri yetiştikleri bölgelere göre tasnif eden ilk eser olmalıdır (krş. DİA, XXI, 155). Çünkü onun zeyli olan Seâlibî’nin Yetîmetü’d-dehr’i şairleri bu şekilde gruplandırmıştır. Bâharzî’nin Yetîmetü’d-dehr’e zeyil olarak yazdığı Dümyetü’l-ķaśr, onun zeyli Dellâlülkütüb Sa‘d b. Ali el-Hazîrî’nin Zînetü’t-dehr fî Ǿuśrati ehli’l-Ǿaśr’ı, Dümyetü’l-ķaśr’ın bir diğer zeyli olan İmâdüddin el-İsfahânî’nin Ħarîdetü’l-ķaśr’ı da aynı yöntemle yazılmıştır. 6. İbn Bessâm eş-Şenterînî, eź-Źaħîre fî meĥâsini ehli’l-Cezîre. Bu eserde de Endülüs ve Mağrib şairleri bölgelere göre ele alınmıştır. 7. Hafâcî, Reyĥânetü’l-elibbâ. Çağdaşı olan veya az önce yaşamış olan edip ve şairleri, onun zeyli mahiyetinde Muhammed Emîn el-Muhibbî’nin Nefĥatü’r-Reyĥâne’si, bunun zeyli İbn Ma‘sûm’un Sülâfetü’l-Ǿaśr’ı da çağdaş şairleri bölgelerine göre sınıflandırmıştır. 8. Osman b. Rebîa, Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ bi’l-Endelüs. 9. Ümeyye b. Abdülazîz, el-Ĥadîķa fî şuǾarâǿi’l-Endelüs. 10. İbn Dihye, el-Muŧrib fî eşǾâri ehli’l-Mağrib. 11. Lisânüddin İbnü’l-Hatîb, el-Ketîbetü’l-kâmine. 12. Muhammed b. İbrâhim, ed-Dürer ve’l-ġurer fî şuǾarâǿi’l-Endelüs. 13. Yahyâ b. Ali İbnü’l-Müneccim, el-Bâhir fî aħbâri şuǾarâǿi muħađrameyi’d-devleteyn. Emevî ve Abbâsî şairlerini gruplandırarak incelemiştir. 14. Ebû Bekir es-Sûlî, Aħbârü’ş-şuǾarâǿi’l-muĥdeŝîn. 15. Merzübânî, MuǾcemü’ş-şuǾarâǿ ve EşǾârü’n-nisâǿ. 16. Yâkūt el-Hamevî, MuǾcemü’l-üdebâǿ. Sûlî, Merzübânî ve Hamevî edip ve şairleri alfabetik sıraya göre ele almıştır.
Ebü’l-Ferec el-İsfahânî el-Eġānî’sinde Emevîler’le Abbâsîler’in ilk devirlerinde yaşayan şairlerin hayatına, ahbâr ve anekdotlarına, bestelenen şiirleriyle diğer şiirlerine dair zengin malzeme sunar. Hasan b. Bişr el-Âmidî el-Müǿtelif ve’l-muħtelif’inde isim, lakap ve künyeleri birbirine benzeyen şairleri ele alır. İbnü’l-Kıftî el-Muĥammedûn mine’ş-şuǾarâǿ ve eşǾâruhüm adlı eserinde Muhammed adlı 328 şaire yer verir. İbnü’ş-Şa‘‘âr ǾUķūdü’l-cümân fî şuǾarâǿi hâźe’z-zamân’ında çağdaşı olan 100’den fazla şairin, şiir söyleyen devlet adamı ve âlimin biyografileriyle şiirlerinden örnekler kaydeder. İbnü’l-Ebbâr, Tuĥfetü’l-ķādim’inde V-VI. (XI-XII.) yüzyıllarda yaşamış 100 erkek ve dört kadın şaire, el-Ĥulletü’s-siyerâǿ adlı eserinde I. (VII.) yüzyıldan VII. (XIII.) yüzyıla kadar hükümdar, vezir, kâtip ve âlimlerden 217 kişinin şiirlerine yer verir. İbn Saîd el-Mağribî, el-Ġuśûnü’l-yâniǾâ fî meĥâsini şuǾarâǿi’l-miǿeti’s-sâbiǾa adlı eserinde çağdaşı şairleri zikreder. Eyyûbîler’in Hama Meliki el-Melikü’l-Mansûr’un Kitâbü Ŧabaķāti’ş-şuǾarâǿı hacimli bir eser olup zamanımıza ulaşan IX. cildinde IV-VI. (X-XII.) yüzyıllarda Irak, Suriye, Mısır, Mâverâünnehir ve Endülüs’te yaşayan şairlerin sultanlar, emîrler, vezirler, kadılar ve kâtipler sıralamasıyla kısa biyografileri ve şiirlerinden seçmeler zikredilir. Süyûtî, Nüzhetü’l-cülesâǿ fî eşǾâri’n-nisâǿ adlı eserinde Irak ve Mağrib’den kırk müvelled kadın şairin biyografisiyle şiirlerinden örneklere yer verir.
BİBLİYOGRAFYA:
Cumahî, Fuĥûlü’ş-şuǾarâǿ, I-II; İbnü’l-Mu‘tez, Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿ (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Kahire 1981; a.mlf., Ŧabaķātü’ş-şuǾarâǿi’l-muĥdeŝîn (nşr. Ömer Fârûk et-Tabbâ‘), Beyrut 1419/1998, s. 14-16; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist,
s. 51, 106, 110, 161; Ebû Zeyd el-Kureşî, Cemhere (Fâûr), tür.yer.; Süyûtî, el-Müzhir (nşr. M. Ahmed Câdelmevlâ v.dğr.), Kahire, ts. (Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye), II, 489-494; Keşfü’ž-žunûn, II, 1102-1103; Abdülkādir el-Bağdâdî, Ħizânetü’l-edeb, I, 5-8; Bağdatlı Mehmed Fehmî, Târîh-i Edebiyyât-ı Arabiyye, İstanbul 1332, s. 296-304; Abdurrahman Fehmi, İslam Medeniyeti Tarihi (Medresetü’l-‘Arab), (haz. Hüseyin Elmalı - Cüneyt Eren), İzmir 2005, s. 115-158; C. Zeydân, Târîħu âdâbi’l-luġati’l-ǾArabiyye, Kahire 1954, s. 67-72; İskender Âgā Abkâryûs, Ravżatü’l-edeb fî ŧabaķāti şuǾarâǿi’l-ǾArab, Beyrut 1858, tür.yer.; Nihad M. Çetin, Eski Arap Şiiri, İstanbul 1973, s. 4-7; Sezgin, GAS, II, 93-96, 439, 531, 569, 668, 669; Şevkī Riyâz Ahmed, Fi’l-Mektebeti’l-ǾArabiyye, Kahire 1991, s. 93-120; Kenan Demirayak - Ahmet Savran, Arap Edebiyatı Tarihi: Cahiliye Dönemi, Erzurum 1993, s. 36-37; Kenan Demirayak - M. Sadi Çöğenli, Arap Edebiyatında Kaynaklar, Erzurum 2000, s. 229-246; J. S. Robinson, “The Tezkire Genre in Islam”, JNES, XXII (1964), s. 61-62; Ahmet Subhi Furat, “Arap Edebiyatında İlk Ansiklopedik Eserler”, İTED, VII (1978), s. 299-308; Filiz Kılıç, “Edebiyat Tarihimizin Vazgeçilmez Kaynakları: Şair Tezkireleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, V/10, İstanbul 2007, s. 543-564; Heffening, “Tabakat”, İA, XI, 590-592; Ahmet Hakkı Turabi, “İbnü’l-Müneccim”, DİA, XXI, 155; Angelika Hartmann, “el-Melikü’l-Mansûr”, a.e., XXIX, 71.
Musa Yıldız