SÜVEYDÎ, Muhammed Emîn
(محمّد أمين السويدي)
Ebü’l-Fevz Muhammed Emîn b. Alî b. Muhammed Saîd b. Abdillâh es-Süveydî el-Bağdâdî (ö. 1246/1831)
Akaid, fıkıh, tasavvuf ve tarih alanlarındaki eserleriyle tanınan Bağdatlı âlim.
1200 (1786) yılının sonlarına doğru Bağdat’ta doğdu. Bazı kaynaklarda bu tarihin 1100 olarak gösterilmesi (Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 84) bir yazım hatası olmalıdır. İlk öğrenimini babasından yaptı. Hocaları arasında babasından başka bir isim zikredilmemiştir. Nakşibendî tarikatına Hâlid el-Bağdâdî yoluyla intisap eden Süveydî’nin yetiştirdiği öğrenciler hakkında da bilgi yoktur. Hac dönüşü Necid bölgesindeki veba salgınında Büreyde köyünde öldü. Kaynaklarda Muhammed Emîn’in çeşitli ilimlerde zengin birikim sahibi olduğu belirtilmekte, onun da babası gibi erdemli bir hayat yaşadığı ve bölgede takdirle karşılandığı zikredilmektedir. Zaman zaman şiir yazdığı da ifade edilir. Özellikle takvimcilik, kıble ve vakitlerin belirlenmesine dair çalışmalarıyla ön plana çıkmıştır (İhsanoğlu v.dğr., II, 568).
Eserleri. 1. Sebâǿikü’ź-źeheb fî maǾrifeti ķabâǿili’l-ǾArab. Kalkaşendî’nin Nihâyetü’l-ereb fî maǾrifeti ensâbi (ķabâǿili)’l-ǾArab adlı eserine zeyil olarak kaleme alınmış, 1229 (1814) yılına kadar gelen eser bazı kaynaklarda Sebâǿiķu’ź-źeheb fî ensâbi’l-ǾArab diye kaydedilmiştir (Îżâĥu’l-meknûn, II, 2; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 452). Ensâb ilminin öneminden, erken dönem Arap tarihinden, eyyâmü’l-Arab’dan bahseden eserin esas kısmı Arap kabileleri hakkında alfabetik şekilde düzenlenmiş bir sözlük niteliğindedir (Bağdat 1280; Bombay 1296; Beyrut 1986; geniş bilgi için bk. Mingana, s. 412-413; Fendik, s. 419). 2. el-İǾtibâr fî ĥamli’l-esfâr. Zeynüddin el-Irâkī’nin el-Muġnî Ǿan ĥamli’l-esfâr fi’l-esfâr fî taħrîci mâ fi’l-İĥyâǿi mine’l-aħbâr adlı eserine zeyil mahiyetinde yapılmış bir çalışmadır. Irâkī’nin İĥyâǿü Ǿulûmi’d-dîn’deki hadislerden isnadını bulamadığı, dolayısıyla mevzû kabul ettiği 271 rivayeti Süveydî bir araya getirmiş (nşr. Ali Rızâ b. Abdullah b. Ali Rızâ, Demenhûr [Kahire] 1414/1993), nâşir de Süveydî’nin dikkatinden kaçan otuz altı rivayeti kitabın sonuna eklemiştir. Müellif kitabını el-İǾtibâr fî ĥamli’l-esfâr adıyla zikretmesine rağmen (s. 15) nâşir eseri el-MevżûǾât fi’l-İĥyâǿ ev el-İǾtibâr fî ĥamli’l-esfâr ismiyle yayımlamıştır. 3. et-Tavżîĥ ve’t-tebyîn li-mesâǿili’l-Ǿİķdi’ŝ-ŝemîn. Babası Ali b. Muhammed’in el-Ǿİķdü’ŝ-ŝemîn fî beyâni mesâǿili’d-dîn adlı eserine yazdığı bir şerh olup (Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 83; Abdullah Muhammed el-Habeşî, II, 1197) Bağdatlı İsmâil Paşa tarafından Şerĥu’l-Ǿİķdi’ŝ-ŝemîn adıyla da zikredilmiştir (Îżâĥu’l-meknûn, I, 339; II, 105). 4. el-Cevâhir ve’l-yevâķīt fî maǾrifeti’l-ķıbleti ve’l-mevâķīt (a.g.e., I, 381; yazma nüshaları için bk. Brockelmann, II, 785; İhsanoğlu v.dğr., II, 568; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 452). 5. Ķalâǿidü’l-ferâǿid fî şerĥi’l-Maķāśıd. Muhammed Emîn de babası gibi Nevevî’nin akaid, ibadet ve tasavvufla ilgili el-Maķāśıd adlı risâlesine bir şerh yazmıştır (Îżâĥu’l-meknûn, II, 238). Yazma nüshaları bulunan eser (Brockelmann, II, 785; Üsâme en-Nakşibendî, IV/1 [1395/ 1975], s. 182) el-Fevâǿidü’s-sâŧıǾa (el-Kevâkibü’s-sâŧıǾa) fî beyâni’l-maķāśıdi’n-nâfiǾa adıyla da zikredilmektedir (krş. Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 1790; Ömer Rızâ Kehhâle, III, 144). 6. Ķalâǿidü’d-dürer fî şerĥi risâleti İbn Ĥacer. İbn Hacer el-Heytemî’nin et-TaǾarruf fi’l-aśleyn ve’t-taśavvuf adlı eserine yapılan şerhtir (Abdullah Muhammed el-Habeşî, I, 603; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/ 1928], s. 451-452). 7. eś-Śârimü’l-ĥadîd fî Ǿunuķı śâĥibi Selâsili’l-ĥadîd. İbn Usfûr el-Bahrânî tarafından İbn Ebü’l-Hadîd’in Şerĥu Nehci’l-belâġa’sına reddiye mahiyetinde yazılan Selâsilü’l-ĥadîd fî taķyîdi İbn Ebi’l-Ĥadîd adlı esere paralel olarak yapılan bir çalışmadır (Îżâĥu’l-meknûn, II, 62; İzzeddin Alemüddin, VIII/8 [1347/1928], s. 452-453; yazma nüshası için bk. Üsâme en-Nakşibendî, IV/1 [1395/ 1975], s. 187). 8. es-Sehmü’ś-śâǿib fi’r-red Ǿale’l-Ǿanîd el-kâźib. Hâlid el-Bağdâdî hakkında ortaya atılan iftiralara cevap niteliğindedir. Bağdatlı İsmâil Paşa Keşfü’ž-žunûn’un zeylinde eseri bu adla zikretmesine rağmen Hediyyetü’l-Ǿârifîn’de es-Sehmü’ś-śâǿib li-men semmâ eś-śâliĥ bi’l-mübtediǾi’l-kâźib ismiyle kaydetmektedir (Îżâĥu’l-meknûn, II, 32; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 364; İzzeddin Alemüddin,VIII/8 [1347/1928], s. 452). 9. DefǾu’ž-žalûm Ǿani’l-vuķūǾi fî Ǿırżı hâźe’l-mažlûm. Yine Hâlid el-Bağdâdî’ye yönelik ithamlara cevap mahiyetinde kaleme alınan bir eserdir. Brockelmann’daki kayıtlara göre eser, Risâle fî tekfîri’ş-şeyħ Ħâlid el-Kürdî en-Naķşibendî adlı bir risâleye reddiye niteliğindedir (Brockelmann, II, 785; Îżâĥu’l-meknûn, I, 474). 10. Risâle fi’l-vâcib ve’l-mümkin (Şeyho, I, 93; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, s. 83; Halîl Merdem Bek, s. 166).
Süveydî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Şerĥu Târîħi İbn Kemâl Bâşâ, el-Kevkebü’ž-žâhir fi’l-farķ beyne Ǿilmeyi’l-bâŧın ve’ž-žâhir, MuǾînü’ś-śuǾlûk Ǿale’s-seyri ve’s-sülûk ilâ meliki’l-mülûk, el-Mineĥu’l-ilâhiyye fî şerĥi Taħmîsi’l-Lâmiyye, el-Behcetü’l-marđıyye fi’ħtiśâri’t-Tuĥfe el-iŝnâ Ǿaşeriyye, Fetĥu’r-raĥmân fî mevâǾiži şehri ramażân, Kitâb fi’r-RedǾ ale’r-Râfıża, Risâle fî mevlidi’n-nebî (eserlerinin listesi ve yazma nüshaları için ayrıca bk. Şeyho, I, 93; Serkîs, s. 1065; Mahmûd Şükrî el- Âlûsî, s. 83-84; Brockelmann, II, 785; Îżâĥu’l-meknûn, I, 203, 339, 381, 474; II, 2, 32, 62, 105, 238, 393, 518, 575; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 364; Ziriklî, VI, 267; Ömer Rızâ Kehhâle, III, 144; Üsâme en-Nakşibendî, IV/1 [1395/1975], s. 180, 182, 184, 186-187, 198).
BİBLİYOGRAFYA:
L. Şeyho, el-Âdâbü’l-ǾArabiyye fi’l-ķarni’t-tâsiǾ Ǿaşer, Beyrut 1924, I, 93; Serkîs, MuǾcem,
s. 1065-1066; Mahmûd Şükrî el-Âlûsî, el-Miskü’l-eźfer, Bağdad 1348/1930, s. 82-84; A. Mingana, Catalogue of the Arabic Manuscripts in the John Rylands Library Manchester, Manchester 1934, s. 412-413; Brockelmann, GAL Suppl., II, 785; Îżâĥu’l-meknûn, I, 203, 339, 381, 474; II, 2, 32, 62, 105, 238, 393, 518, 575; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 364; K. Avvâd, MuǾcemü’l-müǿellifîne’l-Irâķıyyîn, Bağdad 1969, II, 433; III, 105; a.mlf., “el-Maħŧûŧâtü’l-ǾArabiyye fî Mektebeti’l-Metĥafi’l-ǾIrâķī bi-Baġdâd”, Sumer, XIII/1-2, Bağdad 1957, s. 59; Hayreddin ez-Ziriklî, el-AǾlâm, Beyrut 1389/ 1969, VI, 267; Halîl Merdem Bek, AǾyânü’l-ķarni’ŝ-ŝâliŝ Ǿaşer fi’l-fikr ve’s-siyâse ve’l-ictimâǾ, Beyrut 1977, s. 166; E. Fendik, İktifâǿü’l-ķanûǾ bimâ hüve maŧbûǾ, Kum 1409, s. 419; Ömer Rızâ Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1414/1993, III, 144; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, III, 231; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, II, 568; Abdullah Muhammed el-Habeşî, CâmiǾu’ş-şürûĥ ve’l-ĥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, I, 603-604; II, 1020, 1197; III, 1790; İzzeddin Alemüddin, “Ħazâǿinü’l-kütübi’l-ǾArabiyye”, MMİADm., VIII/8 (1347/1928), s. 449, 451-453; Üsâme en-Nakşibendî, “Maħŧûŧâtü’l-Ħizâneti’l-Âlûsiyye fî Mektebeti’l-Metĥafi’l-ǾIrâķī”, el-Mevrid, IV/1, Bağdad 1395/1975, s. 180, 182, 184, 186-187, 198.
Muhammed Aruçi