Kamus

SULTAN MURAD KÜLLİYESİ

Üsküp’te XV. yüzyılda inşa edilen külliye.

Üsküp’te şehir merkezine hâkim bir tepede yer alan külliye cami, medrese, mektep ve imaret yapılarından meydana gelir. Beyhan Sultan Türbesi ve Dağıstanlı Ali Paşa aile türbeleriyle saat kulesi zamanla külliye yapıları içine dahil olmuştur. Vakfiyesi tesbit edilemediğinden külliyeye ait başka yapıların bulunup bulunmadığı hakkında kesin bilgi yoktur. Cami, türbeler, saat kulesi ve cami hazîresindeki bazı mezar taşları günümüze ulaşmıştır. 1932 yılına kadar faal olan medresenin, 1960’lı yıllara ait fotoğraflarında yapıların cami avlusunun güneybatı köşesinde kümelendiği görülmektedir. Zamanımıza ulaşmayan imaretin medresenin yanında bulunduğu tahmin edilmektedir (Kumbaradÿi-Bogoević, Osmanliski, s. 16).

Cami. Halk arasında ve arşiv kayıtlarında Hünkâr Camii, Câmi-i Kebîr, Câmi-i Atîk ve saat kulesine yakınlığı sebebiyle Saat Camii olarak da adlandırılır. Caminin giriş kısmında bulunan üç onarım kitâbesinde gerek inşa tarihi gerekse geçirdiği onarımlar hakkında ayrıntılı bilgiler yer almaktadır. Celî sülüs hattıyla yazılmış üç satırlık Arapça kitâbede caminin 840’ta (1436-37)

II. Murad tarafından yaptırıldığı, 944’te (1537-38) yangın geçirdiği, ertesi yıl başlayan onarımın 949’da (1542) tamamlandığı belirtilmektedir. On üç beyitlik ta‘lik hatlı ikinci kitâbede 1689’da Üsküp’ün Avusturyalılar tarafından işgal edildiği dönemde tahrip olan yapının yirmi üç yıllık bir aradan sonra 1124 (1712) yılında III. Ahmed tarafından onartıldığı anlatılmaktadır. Tahribat neticesinde sadece dört duvarı ve kısmen minaresi ayakta kalabilen cami bu onarımda âdeta yeniden inşa edilmiştir. Son cemaat yerindeki üçüncü kitâbede caminin 1329’da (1911) Sultan Reşad tarafından tamir ettirildiği, avlu kapısı üzerinde yer alan diğer kitâbede de Sultan Reşad’ın ziyareti sebebiyle aynı yıl yenilendiği ve açılışın bizzat padişah tarafından yapıldığı belirtilmektedir (onarımlarla ilgili kitâbeler hakkında bk. a.g.e., s. 17-22). Türkiye ve Makedonya’daki arşiv kayıtlarında caminin geçirdiği tamirlerle ilgili belgelere rastlanmaktadır (BA, 1455 Tarihli Mufassal Tahrir Defteri, nr. 12, vr. 134a; 1529 Tarihli Tahrir Defteri, nr. 149, vr. 6-7; 1544 Tarihli Tahrir Defteri, nr. 232, vr. 7-8; 1567-1568 Tarihli Tahrir Defteri, nr. 4, vr. 5a; 1542-1543 Tarihli İcmal Defteri, nr. 217; Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi, 1569 Tarihli Tapu Defteri, nr. 190, vr. 5b-6a). Makedonya Millî Arşivi’ndeki belgeler A. Matkovski, A. Stojanovski, G. Elezović, H. Kaleši - M. Mehmedovski tarafından yayımlanmıştır. 26 Temmuz 1963’te Üsküp’te meydana gelen şiddetli depremde büyük hasar gören cami, 1966-1977 yılları arasında Makedonya Cumhuriyeti Eski Eserleri Koruma Enstitüsü tarafından onarılmıştır. UNESCO’nun maddî katkılarıyla yapılan bu onarımda beden duvarları güçlendirilmiş, istinat duvarı ve çatısı yenilenmiş, minarenin şerefeden sonraki kısmı tamamlanmış, duvar süslemeleri, üzerlerinden kimyasal boyalarla geçilerek tazelenmiş, iç dekorasyon elden geçirilmiştir.

Cami 34,60 × 27,75 m. ebadında, derinlemesine dikdörtgen planlı ve çok ayaklı olup harimkıble eksenine dik, iki sıra üçer ayakla üç sahından oluşmaktadır. Orta sahın geniş, yan sahınlar daha dardır. Ayaklar sadece kıble eksenine doğru kemerlerle bağlıdır. Caminin dört ayağa oturan, yuvarlak kemerli, yanları kapalı, beş bölümlü bir son cemaat yeri vardır. Yapının üzeri içten düz ahşap bir tavanla, dıştan son cemaat yerini de içine alacak şekilde kırma bir çatıyla örtülüdür. Caminin 1966-1977 restorasyonunda çalışan Afrodita Tanevska (s. 187-192) harimin orijinal örtüsünün tonoz olduğunu ifade etmektedir. Gerek yapının mimari konstrüksiyonu, gerekse Üsküp’te aynı döneme ait Karlıili Beyi Mehmed Bey (Burmalı) Camii’nin üst örtüsünün tonozlu olması bu yapının da tonozla örtülmüş olabileceği ihtimalini güçlendirmektedir. Ekrem Hakkı Ayverdi, Semavi Eyice ve Gliša Elezović orta sahın bölümünün tonoz, yan sahınların kubbelerle örtülmüş olabileceği görüşündedir.

Caminin her cephesinde altlı ve üstlü dörderden sekizer pencere olmak üzere toplam yirmi dört pencere vardır. Alttakiler sivri sağır kemerli, düz lentolu, üsttekiler yuvarlak kemerli ve alçı şebekelidir. Alt sıra pencerelerin sağır kemerli alınlıklarında alçı üzerine işlenmiş bitki süslemeleri vardır. Minarede ve son cemaat yerinde kesme taş kullanılmıştır. Beden duvarları ise enine bir sıra kesme taş, iki sıra tuğla, dikine kesme taş aralarına bir sıra tuğla olmak üzere kafesleme tekniğine sahiptir. Kapalı olan son cemaat yerinin her iki yanında birer pencere açıklığı, son cemaat yerindeki giriş kapısının her iki yanında birer mihrâbiye bulunmaktadır. Caminin kuzeybatısında yer alan minarenin şerefesine kadar 114 basamakla çıkılmaktadır. Bu rakam Kur’ân-ı Kerîm’in sûre sayısına tekabül etmektedir. Caminin bugünkü süsleme kompozisyonu 1911’de gerçekleştirilen onarıma aittir. 1966-1977 onarımında kıble duvarının güneydoğu tarafında, mihrap yanındaki birinci sıra pencere alınlığında bulunan mavi renk bitkisel süslemelerden sağlam olan bir bölüm ortaya çıkarılmış, bakımı yapılarak koruma altına alınmıştır. Bu süslemelerin XVIII. yüzyılda yapılan onarıma ait olduğu tahmin edilmektedir. Son cemaat yerinin girişi üzerindeki kitâbenin iki yanında ve kuzey duvarındaki ikinci sıra pencerelerin aralarında dikdörtgen panolar içerisinde İstanbul Süleymaniye Camii, Ayasofya Camii ve Edirne Selimiye Camii’nin tasvirleri görülmektedir. Caminin içerisinde kemer yüzeyleriyle pencerelerin üst kısımlarında rûmî ve palmetlerden oluşan bir süsleme kompozisyonu vardır. Harimin ahşap tavanın ortasında on iki dilimli bir gülbezek motifi bulunmaktadır.

Erken Osmanlı dönemi mimari özelliklerini taşıyan Sultan Murad Camii, Bursa Ulucamii (Muradiye), Edirne Eskicamii (Üç Şerefeli Cami) ve Filibe Sultan Murad Hudâvendigâr Camii ile aynı dönemde inşa edilmiştir ve önemli ölçüde benzerlikler göstermektedir. Üsküp’ün en büyük camilerinden olan yapı, mimari özellikleriyle erken dönem Osmanlı mimarisinin Balkanlar’daki en önemli örneklerindendir. Günümüzde aslî fonksiyonunu sürdüren caminin hazîresinde değişik dönemlere ait mezar taşları bulunmaktadır. Kadın başlıklı mezar taşlarıyla şâhidesi mihrap nişli olan mezar taşları ve sanduka şeklindeki mezar bunların arasında en ilgi çekenleridir.

Medrese. Evliya Çelebi’nin Üsküp’ün en tanınmış medreselerinden biri olarak tanımladığı medrese (Seyahatnâme, V, 556) cami avlusunun güneybatı köşesinde bulunmaktaydı. Cami ile aynı tarihte inşa ettirilen medresenin günümüze gelen

fotoğraf ve kartpostallarından cami gibi iki sıra tuğla, bir sıra kesme taşla almaşık duvar örgüsüne sahip olduğu görülmektedir. Lidya Kumbaracı-Bogoyeviç medresenin orijinal halinin kubbe ile örtülü olduğu düşüncesindedir (Osmanliski, s. 22). 1712 yılındaki onarımda medrese de cami gibi çatı ile örtülmüş olmalıdır. Yahya Kemal Beyatlı, 1884’te öğrenim gördüğü bu medresenin Sultan II. Murad Camii mihrabının arkasında yer aldığını belirtmektedir. Yahya Kemal’in 1932 yılına kadar faaliyetini sürdürdüğünü söylediği medrese 1963 depreminde tahrip olduktan sonra yıkılmış, günümüze sadece temel izleri kalmıştır.

Beyhan Sultan Türbesi. Sultan Murad Camii avlusu içinde caminin güneybatı köşesinde yer almaktadır. Beyhan Sultan, Bikiy Han ve Beyhan Baba isimleriyle adlandırılan türbenin girift sülüs hatla yazılmış dört beyitlik kitâbesinin tarih beytinden 964 (1557) yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır. Beyhan Sultan’ın kimliği konusunda farklı görüşler vardır. Yahya Kemal onun II. Bayezid’in kızı olduğunu söyler. G. Elezović’e göre ise (Glasnik Skopskoog, s. 189), Kanûnî Sultan Süleyman’ın kızıdır. Dušanka Bojanić, Beyhan Sultan’ın Yavuz Sultan Selim’in kızı olduğunu belirtir (Kumbaradÿi-Bogoević, Osmanliski, s. 24). Çağatay Uluçay da Beyhan Sultan adını Yavuz Sultan Selim’in kızları arasında zikreder. Başbakanlık Arşivi 949 (1542) tarihli İcmal Defteri’nde (nr. 217) Beyhan Sultan’ın Üsküp Nerezi köyünden zeâmet gelirleri olduğu belirtilmektedir (a.g.e., s. 24, dipnot 25). Türbe kare planlı, kübik gövdeli, içten ve dıştan sekizgen kasnak üzerine oturan kubbeli bir yapıdır. Oturtmalığı ve kriptası bulunmayan türbe bir sıra düzgün kesme taşla iki sıra tuğladan almaşık tarzda duvar örgüsüne sahiptir. Türbenin doğu cephesi hariç diğer cephelerinde iki alt, bir üst pencere açıklığı yer almakta, doğu cephesinde iki alt pencere arasında bir kapı ve her iki yanında iki alt ve bir üst göz pencere bulunmaktadır. Alt sıra pencereler sağır sivri kemerli ve düz lentoludur. Üst pencereler daire şeklindedir. Giriş kapısı basık kemerlidir. Girişin ön kısmında sıra halinde lahitli üç, arka kısmında mermerden sanduka şeklinde iki mezar vardır. Birinin baş taşı kavuklu, diğerinin düz levhalıdır. Bu mezarlardan biri Beyhan Sultan’a ait olmalıdır. Türbe 1966-1977 yılları arasında restorasyon geçirmiştir.

Dağıstanlı Ali Paşa Türbesi. Caminin doğu cephesindeki beden duvarına bitişik durumdadır. 1194’te (1780) Sivas valisi iken vefat eden Dağıstanlı Ali Paşa tarafından aile mezarlığı olarak inşa edilen türbede paşanın eşi Zeynep Hanım ve kızı Ayşe Hanım’a ait iki sandukalı mezar bulunmaktadır. Baş taşlarındaki kitâbelerden anne ve kızın aynı tarihte (1188/1774) öldüğü anlaşılmaktadır (kitâbeler için bk. a.g.e., s. 25). Altı ayaklı altıgen planlı baldaken tarzındaki türbenin gövdesini meydana getiren ayaklar birbirine sivri kemerlerle bağlıdır. Üstü altıgen bir kasnağa oturan kubbe ile örtülüdür. Oturtmalığı ve kriptası olmayan türbe düzgün kesme taşla oluşturulmuş bir kaide üzerine oturmaktadır. Kuzey cephesinin en üst kemer köşeliğinin yüzey kısmında taş üzerinde minareli cami tasviri, vazo içerisinde çiçek motifleri süsleme unsuru olarak kullanılmıştır. 1963’te depremde hasar gören yapı 1966-1967 yıllarında onarılmıştır.

Saat Kulesi. Sultan Murad Camii’nin avlusunun kuzeydoğu köşesinde şehre hâkim bir tepede bulunan saat kulesinin Osmanlı sınırları içinde ilk saat kulesi olduğu ve 1566-1573 yılları arasında inşa edildiği belirtilmektedir (Samardÿić, s. 130). Toplam yüksekliği 39,80 m. olan kule, gövdesi itibariyle geleneksel Osmanlı mimari özelliğini muhafaza etmekle birlikte üst kısmındaki iki kademeli seyir köşkü ve külâh kısmı neo-klasik dönem özelliklerini yansıtmaktadır. Düzgün kesme taşla yapılmış, 5,50 × 5,50 m. ölçüsündeki kare planlı kaide üzerinde sekizgen prizmal gövdeye oldukça iri dört köşelikle geçilmiştir. Sekizgen gövde iki kademeli olarak tuğladan inşa edilmiştir. Gövdenin üst kısmında balkonlu bir köşk ve külâh yer almaktadır. Sekizgen gövdenin en üst kısmına dört yönde birer adet saat kadranı yerleştirilmiştir. Saat kulesinin saati Macaristan’daki Siget kasabasından getirilmiş ve saatle beraber onu çalıştıracak usta da Üsküp’e yerleşmiştir. 1814, 1889 ve 1903 yıllarında çeşitli onarımlar geçiren saat kulesi 1963 depreminde büyük hasar görmüş, 1966-1977 yılları arasında onarılmıştır. 1903’te yapılan onarım esnasında saat kulesinin yeni saatinin İsviçre’den getirildiği belirtilmektedir (Kumbaradÿi-Bogoević, Osmanliski, s. 27). 2006 yılına kadar mekanizması ve kadranı olmadığından çalışmayan saat 2007’de Türkiye Cumhuriyeti’nin maddî katkılarıyla aslî fonksiyonunu kazanmıştır.

BİBLİYOGRAFYA:

Evliya Çelebi, Seyahatnâme, V, 555, 556, 559; Krum Tomovski, “Pregled na Poznačajnite Turbinja vo Makedonija”, Zbornik na Tehničkiot Fakultet 1957/58, Skopje 1957-58, s. 102-103; Radovan Samardήić, Beograd i Srbija u Spisima Francuskih Savremenika XVI-XVII vek, Beograd 1961, s. 130; L. Kumbaradήi-Bogoević, “Les turbés de Skopje”, Atti del Secondo Congresso Internazionale di Arte Turca (Venezia 26-29 Settembre 1963), Napoli 1965, s. 34-35; a.mlf., Osmanliski Spomenici vo Skopje, Skopje 1998, s. 16-27; İsmail Eren, Rumeli’de Türk Kültürü, İstanbul 1970, s. 24; Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri III, s. 265-268, 275-276, 294, 304-305; a.mlf., “Yugoslavya’da Türk Âbideleri ve Vakıfları”, VD, sy. 3 (1956), s. 152-154, 162-163; Yahya Kemal Beyatlı, Çocukluğum, Gençliğim, Siyasi ve Edebi Hâtıralarım, İstanbul 1986, s. 1, 21, 29; M. Çağatay Uluçay, Padişahların Kadınları ve Kızları, Ankara 1992, s. 31; Mustafa Özer, Üsküp’te Türk Mimarisi (XV.-XVI. Yüzyıl), Ankara 2006, tür.yer.; G. Elezović, “Turski Spomenici u Skoplju”, Glasnik Skopskoog Naučnog Društva, VII-VIII, Skopje 1930, s. 177-192; Semavi Eyice, “Üsküp’te Türk Devri”, TK, sy. 2 (1963), s. 22; A. Tanevska, “Sanaciono-Konzervatorski Raboti na Sultan Muratova Dήamija vo Skopje”, Kulturno Istorisko Nasledstvo vo SR Makedonija, XVIII, Skopje 1983, s. 187-192; Mehmet Zeki İbrahimgil, “Makedonya’da Türbe Yapıları ve Türk Sanatındaki Yeri”, EJOS: Electronic Journal of Oriental Studies (www2.let.uu.nl/solis/ anpt/EJOS/pdf4/56Ibrahimgil.pdf), IV (2001), s. 1-30; Kāmûsü’l-a‘lâm, II, 932-933.

Mehmet Zeki İbrahimgil