SPRENGER, Aloys
(1813-1893)
Avusturyalı şarkiyatçı ve İslâm tarihçisi.
Avusturya İmparatorluğu’nun Tirol iline bağlı Nassereith kasabasında doğdu. Lise yıllarında botanik ve yabancı dillere büyük ilgi duyarak Grekçe ve Latince’nin dışında İngilizce, İtalyanca ve İspanyolca öğrendi; bu arada Romen dillerinin karşılaştırmalı bir gramerini derledi. Lise son sınıfta iken Doğu dillerine yöneldi ve ilâhiyat tahsili gören ağabeylerinin de yardımıyla kısa sürede İbrânîce’yi öğrendi. Liseyi bitirdikten sonra Viyana Üniversitesi’nde felsefe okudu ve tıp, doğa bilimleri, şarkiyat derslerini takip etti. Öğrenciliği sırasında Joseph Freiherr von Hammer-Purgstall’ın yanında bulundu, ondan bilimsel destek gördü. Bir müddet Paris’te eğitimini sürdürdü ve 1836’da Londra’ya geçti. İki yıl sonra İngiliz vatandaşlığına girdi. 1841’de Leiden Üniversitesi’nden tıp doktoru unvanı aldı.
1843’te Hindistan’da faaliyet gösteren bir şirketle anlaşarak hekimlik yapmak üzere Kalküta’ya giden Sprenger, görevini yürütürken Hint dilini ve kültürünü öğrenerek İngiliz sömürge yönetiminin asimilasyon atmosferinde idare ve eğitim alanlarında önemli roller üstlendi. Doğu dillerine hâkimiyeti dolayısıyla 1848’de, Kalküta Medresesi denilen ve devlet görevlilerini İslâm hukuku alanında yetiştirmek amacıyla kurulan yüksek eğitim kurumunun ve daha sonra Delhi’deki bir kolejin müdürlüğüne getirildi. Buralarda bir yandan Avrupa dillerindeki eserleri Hintçe’ye ve Farsça’ya çevirirken bir yandan da Leknev’de bulunan Kraliyet Kütüphanesi’ndeki Farsça eserlerin katalogunu hazırladı (Kalküta 1854). 1850’de Royal Asiatic Society’de danışmanlık ve mütercimlik yapmaya başladı; ayrıca Hindistan’da ilk defa halkın ana dilinde haftalık bir dergi çıkardı. 1857 yılında Avrupa’ya döndü ve Bern Üniversitesi’nin Doğu dilleri bölümüne profesör olarak tayin edildi. 1881’de Heidelberg’e yerleşti ve ölümüne kadar orada yaşadı. Oxford ve Roma üniversitelerince onursal doktora unvanı verilen Sprenger, Royal Asiatic Society ile Deutschen Morgenländischen Gesellschaft’ın üyesiydi. Arapça ve Farsça eserlerden oluşan zengin kitap koleksiyonu ölümünden sonra Berlin Kraliyet Kütüphanesi tarafından satın alınmıştır. Çalışmalarıyla şarkiyatçılığın her alanında ilgi uyandıran Aloys Sprenger, İslâm düşüncesi üzerine özgün görüşler ortaya koymuş, şarkiyatçılar kadar çağdaşı müslüman düşünürleri de etkilemiştir. Bu alanda ona atfedilen ve en çok tartışılan görüş, İslâm kültürünün temel yapıları arasında Kur’an’dan sonra ikinci sırada kabul edilen hadis geleneğini reddetmiş olmasıdır.
Eserleri. A) Telifleri: The Life of Mohammad from Original Sources (Allahabad 1851); A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh (I, Calcutta 1854); Das Leben und die Lehre des Mohammad nach bisher grösstentheils unbenutzten Quellen (I-III, Berlin 1861-1865 → Hildesheim 2003); Die Post-und Reiserouten des Orients. Mit 16 Karten nach einheimischen Quellen (Leipzig 1864 → Amsterdam 1962, 1971; Frankfurt 1993); Die alte Geographie Arabiens als Grundlage der Eintwicklungsgeschichte des Semitismus (Bern 1875 → Amsterdam 1966); Mohammed und der Koran. Eine psychologische Studie (Hamburg 1889); Babylonien, das reichste Land in der Vorzeit und das lohnendste Kolonisationsfeld für die gegenwart (Heidelberg 1886).
B) Neşirleri: ǾAbdu-r-Razzāq’s Dictionary of the Technical Terms of the Sufies (Isŧılâhâtü’ś-śûfiyye) (Calcutta 1845 → Lahor 1974); Otby’s Tarykh Yamyny (Delhi 1847; Muhammed b. Abdülcebbâr el-Utbî’nin Târîħu’l-Yemînî’si); Two Books on ǾArabic Bibliography (Calcutta 1849; Abdullah el-Fâkihî’nin Ĥudûdü’n-naĥv’i ve İbnü’l-Ekfânî’nin İrşâdü’l-ķāśıd ilâ esne’l-maķāśıd’ı, İngilizce tercümesiyle birlikte); The Gulistān of SaǾdy (Calcutta 1851); The Sikandarnāmah i Bahrī (Calcutta 1852-1869; Nizâmî-i Gencevî’nin İskendernâme’si, Muhammed Şüsterî ve Ahmed Ali b. Şücaat Ali ile birlikte); Tusys List of ShyǾah Books and ǾAlam al-Hoda’s Notes on ShyǾah Biography (Ebû Ca‘fer et-Tûsî’nin Fihristü kütübi’ş-ŞîǾa’sı ve Alemülhüdâ’nın Nażdü’l-îżâĥ’ı; Abdülhak ile birlikte, Calcutta 1853-1855); Biographical Dictionary of Persons Who Knew Mohammad (İbn Hacer el-Askalânî’nin el-İśâbe fî temyîzi’ś-śahâbe’si, Muhammed Vecîh, Abdülhak, Gulâm Kādir ve W. Nassau Lees ile birlikte, I-IV, Calcutta 1270-1291/1853-1874); A Dictionary of the Technical Terms Used in the Sciences of the Musalmans (Tehânevî’nin Keşşâfü ıśŧılâĥâti’l-fünûn’u, Muhammed Vecîh, Abdülhak, Gulâm Kādir ve W. Nassau Lees ile birlikte, I-II, Calcutta 1278/1862; II. cildin sonunda Ali b. Ömer el-Kâtibî’nin er-Risâletü’ş-Şemsiyye’si ve Sprenger tarafından yapılmış İngilizce tercümesi bulunmaktadır). Sprenger bu çalışmalarından
başka Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ź-źeheb’inin bir kısmını el-MasǾūdi’s Historical Encyclopaedia: Meadows of Gold and Mines of Gems adıyla İngilizce’ye çevirmiştir (London 1841). Ayrıca Süyûtî’nin el-İtķān fî Ǿulûmi’l-Ķurǿân’ının Nûrulhak ve Beşîrüddin tarafından Soyuty’s Itqān on the Exegetic Sciences of the Qorān adıyla yapılan neşri üzerine (Calcutta 1852-1854) bir tahlil yazısı kaleme almıştır.
BİBLİYOGRAFYA:
Yusuf Hikmet Bayur, Hindistan Tarihi, Ankara 1950, II, 290-317; Ziriklî, el-AǾlâm, I, 347-348; N. Mantl, Aloys Sprenger: Der Orientalist und Islamhistoriker aus Nassereith in Tirol, Nassereith 1993; Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde (ed. Fuat Sezgin), Frankfurt 1993, XVIII, 19-22; S. Procházka, “Aloys Sprenger: An Austrian Orientalist with a British Passport”, Austrian Scholarship in Pakistan: A Symposium Dedicated to the Memory of Aloys Sprenger, Islamabad 1996, s. 34-51; Suat Yıldırım, Oryantalistlerin Yanılgıları, İstanbul 2003, s. 121-133.
İlhan Erdem