SİYERU A‘LÂMİ’n-NÜBELÂ
(سير أعلام النبلاء)
Zehebî’nin (ö. 748/1348) muhaddisler başta olmak üzere ünlü kişileri tabakalar halinde tanıttığı eseri.
Zehebî henüz hayatta iken kendi nüshası esas alınarak 739-743 (1338-1342) yıllarında istinsah edilen ve günümüze ulaşan yazma nüshada adı Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿ diye geçen eser çeşitli kaynaklarda Kitâbü’n-Nübelâǿ, AǾyânü’n-nübelâǿ, AǾlâmü’n-nübelâǿ, Siyerü’n-nübelâǿ, Târîħu’n-nübelâǿ ve Târîħu’l-Ǿulemâǿi’n-nübelâǿ şeklinde kaydedilmektedir. Müellif, Târîħu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîri ve’l-aǾlâm adlı hacimli kitabını 726 (1326) yılında tamamladıktan sonra bu eserini kaleme almıştır. Esasen talebesi Safedî’nin belirttiğine göre Zehebî, Târîħu’l-İslâm’dan da faydalanarak dört mezhep imamı başta olmak üzere birçok âlimi küçük hacimli müstakil risâlelerde tanıtmış, ez-Züħrufü’l-ķaśrî fî tercemeti’l-Ĥaseni’l-Baśrî, Nefđu’l-cuǾbe fî aħbâri ŞuǾbe, Ķađđi nehârek bi-aħbâri İbni’l-Mübârek gibi eserler yazmış, ardından Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿyı telif ederken bu çalışmalarını değerlendirmiş (el-Vâfî, II, 164) ve söz konusu eserini 732-739 (1331-1338) yıllarında kaleme almıştır.
On dört cilt halinde yazılan eser Asr-ı saâdet’ten 700 (1301) yılına kadar kırk civarında tabakayı kapsamakta olup müellif eserin ilk cildini Hz. Peygamber’in, ikinci cildini Hulefâ-yi Râşidîn’in hayatına ayırmayı düşünmüş, bu ciltleri yeniden yazmak yerine müstensihlerin bunları Târîħu’l-İslâm’dan alıp buraya koymasını istemiş (Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿ, Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un takdim yazısı, I, 93-94), fakat bu tavsiye dikkatten kaçtığı için eser Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın biyografisiyle başlamıştır. Zehebî, bu eserinde Endülüs’ten Çin’e kadar uzanan İslâm coğrafyasında her sahanın en meşhur isimlerini toplamış, bunlar arasında halifeler, melikler, sultanlar, emîrler, vezirler, nakibler, kadılar, kıraat âlimleri, muhaddisler, fakihler, edebiyatçılar, lugatçılar, nahivciler, şairler, dinler tarihçileri, kelâmcılar ve felsefeciler yer almıştır. Ancak biyografisi verilenlerin büyük kısmını muhaddisler teşkil etmektedir. Eserinde her şahsa şöhretine ve ilmî seviyesine göre yer veren Zehebî onların isim, nesep, lakap, künye, nisbe gibi özelliklerini tesbit etmiş, her birinin doğum tarihini, yetişme şekli, hocaları, talebeleri, eserleri, inanç durumu ve vefat tarihini belirtmiş, kimini savunmuş, kimini eleştirmiştir. Biyografisini verdiği râvileri cerh-ta‘dîl açısından değerlendirmiş, bunu yaparken genellikle o şahısla aynı asırda yaşayan güvenilir âlimlerin görüşlerini sıralamış, değerlendirilen kişinin güvenilirlik derecesini belirtirken kendi fikrini “sika, sadûk, suveylih, deccâl, metrûk, kezzâb, mechûl” gibi terimlerle ortaya koymuştur. Rivayetleri Kütüb-i Sitte’de yer alan hadis âlimlerinin bu eserlerden hangilerinde rivayetlerinin geçtiğini rumuzlarla göstermiş, biyografilerinin sonuna rivayet ettikleri hadislerden örnekler koymuş ve bu rivayetleri sened ve metin açısından değerlendirmiştir.
7000 civarında biyografiyi ihtiva eden Siyeru aǾlâmi’n-nübelâ, ilk önce Kahire’de bulunan Ma‘hedü’l-mahtûtâti’l-Arabiyye tarafından yayımlanmaya başlanmış, ancak eserin üç cildi neşredilebilmiştir (I, nşr. Selâhaddin el-Müneccid, Kahire 1956; II, nşr. İbrâhim el-Ebyârî, Kahire 1957; III, nşr. Es‘ad Talas, Kahire 1962). Eserin ilk ciddi neşrini Şuayb el-Arnaût başkanlığındaki bir tahkik heyeti gerçekleştirmiştir. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un eseri tanıtmak maksadıyla kaleme aldığı geniş bir mukaddimeyle başlayan bu neşir 1981-1985 yılları arasında yirmi üç cilt olarak Beyrut’ta yapılmıştır. 1988’de hazırlanan iki ciltlik bir fihristle birlikte eser yirmi beş cilt halinde birkaç defa basılmıştır (Beyrut 1409/ 1989, 1410/1990). Bu neşir için ayrıca Ammâr Sâmî Muhammed ed-Dellâl ve Cihâd Sâmî Muhammed ed-Dellâl Fihrisü’l-aǾlâm el-mütercemi lehüm fî Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ adıyla bir fihrist daha hazırlamıştır (Küveyt 1988). 5925 biyografi içeren Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿnın bu neşri, baş tarafına Târîħu’l-İslâm’ın es-Sîretü’n-nebeviyye ve Sîretü’l-ħulefâǿi’r-râşidîn ciltleri ilâve edilmeyip III. ciltten başladığı ve yazma nüshaya ulaşılamaması sebebiyle 660-700 yılları arasındaki biyografileri oluşturan son kısmı ihtiva etmediği için eksik kabul edilmektedir. Eserin eksik kısımlarını tamamlamak üzere on yedi cilt halinde yeni bir tahkiki yapılmış (I-XVI, Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrî; XVII, Ebû Abdullah Abdüsselâm b. Muhammed b. Ömer Allûş) ve 1997’de Beyrut’ta neşredilmiştir. Ebû Saîd Ömer b. Garâme el-Amrî hazırladığı bu yayımda Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿnın ilk iki cildini tek cilt halinde es-Sîretü’n-nebeviyye ve Sîretü’l-ħulefâǿi’r-râşidîn’e tahsis etmiştir. Zehebî’nin isteği doğrultusunda Târîħu’l-İslâm’dan iktibas edilen bu cildin siyer kısmı aynen alınmış, Hulefâ-yi Râşidîn bölümünde ise halifelerin biyografileri başa alınarak sadece olaylar verilmiş, arada geçen biyografiler atlanmıştır. III. cilt Ebû Ubeyde b. Cerrâh’ın biyografisiyle başlamaktadır. 6818 biyografi içeren bu baskı için Muhammed Abdurrahman tarafından iki ciltlik ayrıntılı bir fihrist hazırlanmıştır. Ahmed Fâyiz el-Humsâ Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿyı Tehźîbü Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ (I-III,
Beyrut 1991, 1413/1992) ve Muhammed b. Hasan b. Akīl Mûsâ Nüzhetü’l-fuđalâǿ Tehźîbü Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ li’ź-Źehebî (I-III, Cidde 1415/1995) adıyla özetlemiştir.
Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿ ile Zehebî’nin bu eserdeki görüşleri ve metodu etrafında bazı çalışmalar yapılmıştır. Mecd Mekkî, Mekke’deki Ümmülkurâ Üniversitesi’nde hazırladığı Aķvâlü’l-ĥâfıž eź-Źehebî en-naķdiyye fî Ǿulûmi’l-ĥadîŝ min Kitâbi Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ adlı yüksek lisans tezinde Zehebî’nin cerh ve ta‘dîlle ilgili değerlendirmelerini incelemiştir. Cemâl b. Ahmed b. Beşîr Bâdî’nin el-Âŝârü’l-vâride Ǿan eǿimmeti’s-sünne fî ebvâbi’l-iǾtiķād min Kitâbi Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ isimli doktora tezinde Zehebî’nin itikadî konulara dair görüşleri ele alınmaktadır (Riyad 1416/1996). Yahyâ b. Abdullah b. Yahyâ el-Bekrî, Keşfü’l-ġıŧâǿ Ǿan aĥkâmi’ź-Źehebî fî Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ Ǿale’l-eĥâdîŝ ve’l-ķıśaś ve’l-enbâǿ adlı derlemesinde eserde geçen hadis, hikâye ve haberlerin sıhhatini değerlendirmiştir (Riyad, ts.). Fehd b. Abdurrahman el-Osman el-Fevâǿidü’ź-źehebiyye min Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ li’ź-Źehebî adlı çalışmasında Siyer’de yer alan hikmetli sözleri, faydalı bilgileri ve önemli bazı tarihî olayları derleyip neşretmiştir (Riyad 1417/ 1997). Ömer b. Mûsâ el-Hâfız, Ķāle’ź-Źehebî adlı derlemesinde Zehebî’nin bu eserindeki “kultü” (derim ki) diye başlayan sözlerini bir araya getirmiştir (Riyad 1420/ 1999). Haldûn Abdülazîz Mahlûta Fikrü’l-ĥâfıž eź-Źehebî min ħilâli taǾlîķātihî fî Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ isimli çalışmasında Zehebî’nin kitabında önemle üzerinde durduğu iman, amel ve ahlâkla ilgili konuları derleyip incelemiştir (Dımaşk 1424/2004).
BİBLİYOGRAFYA:
Zehebî, Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿ (nşr. Şuayb el-Arnaût - Hüseyin el-Esed), Beyrut 1405/1985, Beşşâr Avvâd Ma‘rûf’un takdim yazısı, I, 7-140; Safedî, el-Vâfî, II, 164; Keşfü’ž-žunûn, II, 1015; Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, eź-Źehebî ve menhecühû fî kitâbihî Târîħi’l-İslâm, Kahire 1976, s. 175-177; MaǾa’l-Mektebe, s. 102; Abdüssettâr eş-Şeyh, el-Ĥâfıž eź-Źehebî, Dımaşk 1414/1994, s. 469-478, 499-514; Haldûn Abdülazîz Mahlûta, Fikrü’l-ĥâfıž eź-Źehebî min ħilâli taǾliķātihî fî Siyeri aǾlâmi’n-nübelâǿ, Dımaşk 1424/2004, s. 8-10; H. Ritter, “Siyeru aǾlâmi’n-nübelâǿ”, Oriens, XI (1958), s. 306-307; Mutâ‘ et-Tarâbîşî, “TaǾlîķāt Ǿalâ taĥķīķi’s-Siyer li’ź-Źehebî”, MMLADm., LVIII/2 (1403/ 1983), s. 277-333; Hayati Yılmaz, “Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ ve İki Ayrı Neşri”, Sakarya Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, sy. 2, İstanbul 2000, s. 323-332.
Mehmet Efendioğlu