ŞİRVÂNÎ, Muhammed b. Mahmûd

(محمّد بن محمود شرواني)

XV. yüzyıl Osmanlı hekimi.

II. Murad devri hekimlerindendir. Nisbesinden Şirvan’da doğduğu veya oradan gelerek Anadolu’ya yerleşmiş bir aileye mensup olduğu anlaşılmaktadır. Hayatı hakkında ancak kendi eserlerinden bazı ayrıntılar öğrenilmektedir. Cevhernâme adlı kitabında dünyevî ve uhrevî ilimleri tahsil ettikten sonra Anadolu’da tıp ilmiyle uğraştığını yazar. Tuhfe-i Murâdî’nin mukaddimesinde II. Murad’ın hizmetkârı olduğunu söyler ve ona övgülerde bulunur; ardından Çelebi Sultan Mehmed’in kendisi üzerindeki haklarından bahseder. Tuhfe-i Murâdî’yi Bursa’da kaleme almasından hayatının son dönemini orada geçirdiği anlaşılmaktadır. Son kitabı Mürşid’in yazılış tarihine (841/1438) ve devrinin hemen bütün önemli kişilerine bir eserini ithaf ettiği halde Fâtih Sultan Mehmed’e bir sunum yapmamasına bakarak onun 1438-1451 yılları arasında öldüğü söylenebilir. İlk dönem Osmanlı tıbbında en çok eser veren müellif konumundaki Şirvânî’nin


çeşitli kütüphanelerde biri dinî, on biri tıp, eczacılık, kıymetli taşlar, ölçü tartı aletleri ve yemek sanatı konularında kaleme alınmış telif ve tercüme eserleri mevcuttur. Bunlardan dördü Arapça, diğerleri Türkçe’dir.

Eserleri. 1. İlyâsiyye. Şirvânî’nin Menteşeoğulları’ndan İlyas Bey (ö. 824/1421) adına Arapça yazdığı ve ardından onun isteğiyle Türkçe’ye çevirdiği tıbba dair bir eserdir. Keşfü’ž-žunûn’un Bulak neşrinden (I, 115) bir mukaddime ile on bab üzere tertip edilmiş olduğu öğrenilen kitabın bugüne kadar herhangi bir nüshasına rastlanmamıştır. 2. Cevhernâme. Tîfâşî’nin (ö. 651/1253) Ezĥârü’l-efkâr fî cevâhiri’l-aĥcâr adlı eserinin yeni bilgiler ilâvesiyle yapılmış tercümesidir. Timurtaş Umur Bey’in isteği üzerine hazırlanmış ve 831 (1427) yılında kendisine takdim edilmiştir (Leipzig Senato Ktp., nr. K. 231, vr. 1b-55b; Viyana Kraliyet Ktp., nr. 1448). 3. Tuhfe-i Murâdî. Şirvânî’nin 833’te (1430) Bursa’da II. Murad’a sunduğu, değerli taşlar, kuvvet verici ilâçlar ve ıtriyata dair bir çalışma olup Cevhernâme’nin sade bir Türkçe’yle genişletilmiş şeklidir. Mustafa Argunşah tarafından doktora tezi olarak hazırlanan eser daha sonra yayımlanmıştır (Ankara 1999). 4. Kitâbü’t-Tabîh Tercümesi. Muhammed b. Hasan b. Muhammed b. Kerîm el-Kâtib el-Bağdâdî’nin 623 (1226) yılında yazdığı yemek tariflerine ait eserin bazı eklerle yapılmış Türkçe tercümesi olup 237 çeşit yemek tarifi içermektedir (Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Müteferrik, nr. 143, vr. 1a-137b). 5. Sultâniyye. Çelebi Sultan Mehmed adına kaleme alınmış, koruyucu hekimliğe dair on dört bab ve çeşitli fasıllardan meydana gelen Türkçe bir eserdir. Ayrıca yeme içme, giyim kuşam gibi dönemin sosyal hayatına ışık tutan konulara yer vermesi açısından değerlidir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2071/1). Eser üzerine Ferhat Kurban yüksek lisans çalışması yapmıştır (1990, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü). 6. Kitâb-ı Güzîde-i İlm-i Tıb (The British Library, Oriental and India Office Collections, nr. 15049). Bu eserin varlığı Zafer Önler’in bir makalesinden öğrenilmektedir (bk. bibl.). 7. Mürşid. Osmanlı döneminde göz hastalıklarına ait Türkçe yazılmış en kapsamlı eserdir. Üç ana bölümden meydana gelir; birinci bölüm gözün anatomisine, ikinci bölüm göz hastalıklarına, üçüncü bölüm göz hastalıklarında kullanılan ilâçlara ayrılmıştır (TSMK, Koğuşlar, nr. 1060; Manisa İl Halk Ktp., nr. 1840). Eser üzerine Necdet Okumuş doktora tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). 8. YaǾķūbiyye. Germiyanoğlu II. Yâkub Bey’e sunulan, bir mukaddime ile otuz fasıldan oluşan koruyucu hekimliğe dair Arapça bir eserdir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2118, vr. 1b-95b). 9. Ravżatü’l-Ǿıŧr. Eczacılık ve ıtriyat konusunda Arapça kaleme alınmış, kırk dört bölümlü sistematik bir çalışmadır (Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, nr. 506). Müellif daha önceki tıp kitaplarından aldığı bilgilere kendi tecrübelerini de eklemiş, atıfta bulunduğu eserlerin bir kısmını rumuzlarla göstermiş, bir kısmını adlarıyla zikretmiştir (Keşfü’ž-žunûn, I, 928). 10. el-Faślü’l-Ǿâşir fî maǾrifeti’l-evzân ve’l-mekâyîl (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2093/8, vr. 149b-153b). 11. Risâle mine’ŧ-ŧıb fî beyâni me’btelâ bihî mine’l-ķūlenc (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 2045/3). Bağırsakların anatomisine dair bir mukaddimeden sonra bağırsak hastalıklarını anlatan Arapça bir risâledir. 12. Miftâĥu’n-necât bimâ yenfetiĥu bihî ebvâbü’l-birri ve’s-saǾâdât. Havâssü’l-Kur’ân’la ilgili kırk iki bölümden oluşan bu Arapça kitapta bazı âyetler bâtınî ilimler açısından incelenmiş ve tasavvufî motiflerle süslenerek yorumlanmıştır (Tire Necip Paşa Ktp., nr. 905). Ayrıca Kemâliyye, Murâdnâme, Baznâme Tercümesi, Harîdetü’l-acâib ve Cerîdetü’l-garâib Tercümesi, Târih-i İbn Kesîr Tercümesi adlı eserler Şirvânî’ye nisbet edilmişse de yapılan araştırmalar sonunda bunların ona ait olmadığı anlaşılmıştır.


BİBLİYOGRAFYA:

Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 217; Keşfü’ž-žunûn, I, 620, 928; II, 1771; a.e., Bulak 1274, I, 115; Osmanlı Müellifleri, III, 139-140, 235; Osman Şevki [Uludağ], Beşbuçuk Asırlık Türk Tabâbeti Tarihi, İstanbul 1341/1925, s. 166-167; Sarton, Introduction, III, 1726; Şeşen, Fihrisü maħŧûŧâti’ŧ-ŧıbbi’l-İslâmî, s. 260; a.mlf., “Ortaçağ İslâm Tıbbının Kaynakları ve On Beşinci Yüzyılda Türkçe’ye Tercüme Edilen Tıp Kitapları”, Türk Tıp Tarihi Araştırmaları, sy. 5, İstanbul 1995, s. 11-20; Necdet Okumuş, Muhammed b. Mahmûd-ı Şirvânî’nin (XV. yy) Göz Hastalıklarına Ait Mürşid Adlı Eseri (İnceleme-Metin-Sözlük-İndeks) (doktora tezi, 1998), Ege Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Tabii ve Tatbiki Bilimler Literatürü Tarihi, İstanbul 2006, I, 5-9; A. Süheyl Ünver, “II. Selim’e Kadar Osmanlı Hükümdarlarının Hususî Kütüphaneleri”, TTK Bildiriler, IV (1952), s. 294-312; Bedi N. Şehsuvaroğlu, “Anadolu’da Türkçe İlk Tıp Eserleri”, İÜ Tıp Fakültesi Mecmuası, XX/3, İstanbul 1957, s. 87-93; Günay Kut, “13. Yüzyıla Ait Bir Yemek Kitabı”, Kaynaklar, sy. 3, Ankara 1984, s. 50-57; Muhammet Yelten, “Şirvanlı Mahmud’un Hayatı ve Eserleri”, TDA, sy. 57 (1988), s. 157-169; Mustafa Argunşah, “II. Murâd Devrinin (1421-1451) Ünlü Hekimi Muhammed Bin Mahmûd Şirvânî ve Türkçe Eserleri”, EÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sy. 4, Kayseri 1990, s. 483-498; Ali Haydar Bayat, “XV. Yüzyıl Osmanlı Tıbbının Büyük Üstâdı Muhammed Bin Mahmûd Şirvânî (1375-1450) Hayatı ve Eserleri”, KAM, XXV/4 (1996), s. 22-43; Zafer Önler, “XIV-XV. Yüzyıl Türkçe Tıp Metinlerinin Dili ve Sözvarlığı”, Kebikeç, sy. 6, Ankara 1998, s.157-168.

Necdet Okumuş