SÎRÂFÎ, Yûsuf b. Hasan

(يوسف بن الحسن السيرافي)

Ebû Muhammed Yûsuf b. Ebî Saîd el-Hasen b. Abdillâh b. Merzübân es-Sîrâfî (ö. 385/995)

Arap lugat ve nahiv âlimi.

330 (942) yılında Bağdat’ta doğdu. Fars asıllı köklü bir aileye mensuptur. Arap dili ve edebiyatı âlimi ve Hanefî kadısı Ebû Saîd es-Sîrâfî’nin oğlu olarak daha çok İbnü’s-Sîrâfî künyesiyle tanınır. Bir yandan geçimini sağlamak amacıyla yağ ticareti yaparken diğer yandan babasının verdiği Arap dili, lugatı ve grameriyle şiir ve aruza ilişkin derslere katılarak kendini yetiştirdi. Babasının, öğrencilerine Iślâĥu’l-manŧıķ’ı (İbnü’s-Sikkît) okuttuğu ve kendisinin de katıldığı bir derste Ebü’l-Alâ el-Maarrî’nin yakın dostu olan Bağdat Dârülilim kütüphanesi görevlisi Abdüsselâm el-Basrî’nin, Humeyd b. Sevr’e ait bir beyitte yaptığı i‘rab hatasını düzeltmesi üzerine babasının duyduğu mahcubiyetten dolayı çok üzülen Sîrâfî ticareti bırakarak kendini tamamen ilme verdi, özellikle Arap sözlük bilimi ve gramerinde derinleşti, daha çok şevâhid şerhi üzerinde çalıştı. Bu olayın tesiriyle ilk bilimsel çalışma olarak Iślâĥu’l-manŧıķ’ta geçen şevâhidin şerhine dair bir eser kaleme aldı (İbn Hallikân, VI, 70).

İlim alanında babasının düzeyine ulaşmamış olsa da onun çizgisini sürdüren Sîrâfî, babasının Arap gramerini ilk defa yalın ve basit bir şekilde anlattığı el-İķnâǾ adlı kitabı iki ayrı kalemden çıktığı farkedilmeyecek derecede başarıyla tamamladı. Onun halefi olarak verdiği derslerde Arap lugat, gramer ve edebiyatına dair birçok eseri okuttu. Özellikle


Mufaddal b. Seleme’nin, Halîl b. Ahmed’e ait Kitâbü’l-ǾAyn’ı tehzip ve ikmal ederek oluşturduğu hacimli lugatı Kitâbü’l-BâriǾ ile ilgili verdiği dersler münasebetiyle onun hakkında açıklama ve ikmaller yaptı. Yalnız babasından istifade ettiği için çağdaşı âlimlerle irtibatı olmadı. Ancak babasının öğrencisi ve el-Îżâĥ’ın (Ebû Ali el-Fârisî) şârihi, nahiv âlimi İbn Bakıyye Ahmed b. (Ebû) Bekir el-Abdî ile Arap dili ve gramerine ilişkin bazı meselelerde ilmî tartışmalar yaptığı kaydedilir (Yâkūt, II, 237). Babası gibi zühd ve takvâ sahibi bir âlim olarak yaşayan İbnü’s-Sîrâfî, 385 Rebîülevvelinin (Nisan 995) son çarşamba gecesi Bağdat’ta vefat etti. Cenaze namazını Hanefî müftüsü Ebû Bekir Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî kıldırdı. Şerîf er-Radî onun hakkında bir mersiye yazmıştır (Dîvân, I, 644).

Eserleri. 1. Şerĥu ebyâti Iślâĥi’l-manŧıķ. Esved el-Gundicânî (Hasan b. Ahmed), şerh hakkında Ķaydü’l-evâbid adıyla tenkit mahiyetinde bir eser kaleme almışsa da zamanımıza ulaşmamıştır (nşr. Yâsîn Muhammed Sevvâs, Dübey-Dımaşk 1992). 2. Şerĥu ebyâti Kitâbi Sîbeveyhi. Babasına ait şerhin gözden geçirilmiş şekli olmalıdır (nşr. Muhammed Ali Reyyih el-Hâşimî, I-II, Kahire 1394/1974; nşr. Muhammed Ali Sultânî, I-II, Dımaşk 1396/1976). Esved el-Gundicânî’nin bu şerh üzerine yazdığı Fürĥatü’l-edîb adlı eleştiri yayımlanmıştır (nşr. Muhammed Ali Sultânî, Dımaşk 1981). 3. Şerĥu ebyâti Kitâbi’l-Elfâž. İbnü’s-Sikkît’in eş anlamlı kelimelere dair eserinde geçen şâhid beyitlerin şerhidir (Sezgin, VIII, 133). 4. Şerĥu ebyâti’l-Mecâz. Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ’nın Mecâzü’l-Ķurǿân’ında yer alan şâhid beyitlerin şerhidir (a.g.e., IX, 66). 5. Şerĥu ebyâti MeǾâni’z-Zeccâc. 6. Şerĥu ebyâti’l-Ġarîbi’l-muśannef. Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın eserindeki şevâhidin şerhidir. 7. Şerĥu’l-Faśîĥ. Sa‘leb’in lugata dair Kitâbü’l-Faśîĥ’inin şerhidir.

BİBLİYOGRAFYA:

Yûsuf b. Hasan es-Sîrâfî, Şerĥu ebyâti Sîbeveyhi (nşr. M. Ali Sultânî), Dımaşk 1396/1976, neşredenin girişi, s. 11-24; a.mlf., Şerĥu ebyâti Iślâĥi’l-manŧıķ (nşr. Yâsîn Muhammed es-Sevvâs), Dımaşk 1992, neşredenin girişi, s. 9-25; Şerîf er-Radî, Dîvân, Beyrut, ts. (Dâru Sâdır), I, 644; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, VII, 187; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, II, 237; XX, 60; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-rüvât, I, 313; İbn Hallikân, Vefeyât, VI, 70; VII, 73; Safedî, el-Vâfî, I, 101; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, II, 355; Keşfü’ž-žunûn, I, 108; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 549; Sezgin, GAS, VIII, 133; IX, 66; M. Sâlih et-Tikrîtî, “İbnü’s-Sîrâfî ve Kitâbü Iślâĥi’l-manŧıķ li’bni’s-Sikkît”, MMİIr., XXXV/3 (1984), s. 238-256.

Zülfikar Tüccar