SENHÛRÎ, Muhammed Ahmed Ferec
(محمّد أحمد فرج السنهوري)
(1891-1977)
Mısırlı hukukçu.
4 Ocak 1891’de Kefrüşşeyh vilâyetine bağlı Desûk kazasının Mendûre köyünde doğdu. Çocukluk ve gençlik yılları İngiliz işgali döneminde geçti ve geleneksel eğitim kurumlarında yetişti. Köyünde Kur’ân-ı Kerîm’i ezberleyerek başladığı ilköğrenimini Desûk Medresesi’nde (yeni adıyla Ma‘hedü Desûk) sürdürdü. Kahire’ye giderek ortaöğrenimini Ezher’de tamamladı. Daha sonra yeni açılan Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’ye kaydoldu ve 1917 yılında buradan mezun oldu. Ardından farklı yerlerde şer‘iyye mahkemesi kadılığı yaptı. el-Mahkemetü’l-ulyâ eş-şer‘iyye başkan yardımcılığına kadar yükseldi. 1943 tarihli Miras Kanunu ile 1946 tarihli Vakıf ve Vasiyet kanunlarının hazırlık çalışmalarında bulundu; ayrıca el-Lecnetü’l-ulyâ li-tatvîri’l-kavânîni’l-Mısriyye’de görev aldı. Hür subaylar hareketi (1952) öncesindeki hükümetlerden birinde bir süre Vakıflar Bakanlığı yaptı. Bakanlıktan istifa ettikten sonra avukatlıkla meşgul oldu.
Bu görevlerinin yanısıra Senhûrû 1920’li yıllardan itibaren sürekli eğitim hayatının içinde bulundu. Medresetü’l-kazâi’ş-şer‘î’de ve Ezher Üniversitesi’nde ihtisas bölümlerinde ders okuttu. Öte yandan 1930’lu yıllardan itibaren Muhammed Ebû Zehre, Ali el-Hafîf ve Abdülvehhâb Hallâf gibi hukukçularla birlikte Kahire Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde karşılaştırmalı İslâm hukuku dersleri verdi. Aynı zamanda İskenderiye Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde ve Ma‘hedü’d-dirâsâti’l-Arabiyye’de hocalık yaptı. Mısır üniversitelerini geliştirmek ve Ezher Üniversitesi’nde yeni düzenlemeler yapmak amacıyla oluşturulan komisyonlarda yer aldı. 1961’de kurulan Ezher’e bağlı Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye’nin (İslâm Araştırmaları Akademisi) üyesi olan Senhûrî, Kahire Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde birlikte görev yaptığı İslâm hukukçularıyla belirtilen akademiye bağlı Lecnetü’l-buhûsi’l-fıkhiyye’de (Fıkıh Araştırmaları Komisyonu) yıllarca çalıştı. Hanefî üyeleri arasında yer aldığı bu komisyona 1970’li yıllarda başkanlık yaptı. Öte yandan 1961’de Vakıflar Bakanlığı’na bağlı el-Meclisü’l-a‘lâ li’ş-şuûni’l-İslâmiyye’nin yayımlamaya başladığı MevsûǾatü Cemâl
ǾAbdinnâśır fi’l-fıķhi’l-İslâmî (MevsûǾatü’l-fıķhi’l-İslâmî) projesini hazırlayan heyette görev aldı ve ansiklopedide dört Sünnî mezhebin yanı sıra Ca‘feriyye, Zeydiyye, Zâhiriyye ve İbâzıyye mezheplerinin esas alınması anlayışının benimsenmesinde etkili oldu. Ayrıca Dâǿiretü’l-maǾârifi’l-ǾArabiyye’nin yayın kurulunda bulundu. 1971’de Kültür Bakanlığı bünyesinde oluşturulan Dârü’t-te’lîf ve’t-terceme ve’n-neşr’in İslâm kültürü ve eserlerini ihya komisyonuna başkanlık yaptı. 14 Mart 1977’de vefat etti.
Senhûrî’nin İslâm Araştırmaları Akademisi’nin 1964 tarihli birinci ve 1972 tarihli yedinci kongrelerinde sunduğu telfîk ve sigortayla ilgili bildiriler, her iki konuda İslâm dünyasındaki çağdaş tartışmaların seyrini önemli ölçüde etkilemiştir. Bunlardan ilki, İslâm hukukunun kanunlaştırılması ve uygulanması aşamasında farklı fıkıh mezheplerinin görüş ve doktrinlerinden seçme ve tercihler yapılması konusundaki “et-Telfîķ beyne aĥkâmi’l-meźâhib” adlı araştırmadır. Senhûrî’nin bu konuyu ele almasının sebebi, 1920’li yıllardan itibaren Mısır’da devam eden ve farklı mezheplerden seçme ve tercihte bulunma anlayışına dayanan kanunlaştırma çalışmalarıyla birlikte telfîk meselesinin yoğun biçimde tartışılmaya başlanmasıdır. Klasik dönem İslâm âlimlerinin konu hakkındaki görüşlerinin mezheplere göre ele alındığı çalışmanın iki temel hedefinden söz edilebilir. Birincisi, telfîkin müslümanların ittifakı ve icmâıyla bâtıl sayıldığı tezinin isabetli olmadığını, farklı telfîk türlerinin ayrı ayrı ele alınması gerektiğini, İslâm âlimlerinden bir kısmının câiz görmediği telfîk türünün bir grup âlim tarafından belirli şartlarla ve diğer bir grup tarafından mutlak biçimde câiz görüldüğünü ortaya koymaktır. İkincisi, daha ziyade belirli bir fıkhî meselede uygulamak üzere farklı mezhep görüşlerinden seçmeler yapılması şeklindeki telfîkin tartışmaya sebep olduğunu, ileride hangi olaylarda uygulanacağı dikkate alınmaksızın küllî ve genel hükümlerin belirlenmesi sırasında yapılacak seçmenin ise tartışmanın dışında kaldığını vurgulamaktır. Senhûrî’ye göre hukuk alanındaki kanunlaştırma çalışmalarında benimsenen
telfîk yöntemi bu ikinci türden olduğu için tartışmanın dışında tutulmalıdır. Onun 1964 yılında kırk ülkeden 100’e yakın İslâm âliminin katıldığı kongreye sunduğu bu bildiri Hayreddin Karaman tarafından Türkçe’ye çevrilmiştir (bk. bibl.).
İkinci bildirinin konusu olan sigorta, 1965’te Ali el-Hafîf’in İslâm Araştırmaları Akademisi’nin ikinci kongresinde sunduğu, ticarî sigortaya cevaz veren bildirisiyle akademinin gündemine girmiş ve Fıkıh Araştırmaları Komisyonu’na havale edilmişti. Komisyon, 1966 yılındaki üçüncü kongrede ticarî sigorta konusunda Mısır ve Mısır dışındaki birçok İslâm hukukçusundan mütalaa aldıktan sonra görüş açıklamaya karar vermişti. 1970 yılına kadar toplanan yaklaşık yirmi beş mütalaa, dönemin Fıkıh Araştırmaları Komisyonu Başkanı Senhûrî tarafından bir rapor haline getirilerek akademinin 1972’deki yedinci kongresinde bildiri olarak sunulmuştur. Bildiride bu mütalaaların yanı sıra Lecnetü’l-fetvâ bi’l-Ezher’in 1968 tarihli hayat sigortasının câiz olmadığına dair fetvası, bu süreçte Mısır mahkemelerince verilmiş sigorta akdini ilgilendiren bazı kararlarla bütün bu görüş ve fetvaların değerlendirmesi yer almakta ve Senhûrî ticarî sigortanın câiz olduğu görüşüne katılmaktadır.
Eserleri. 1. Şerĥu Ķānûni’l-vaķf. Hazırlık çalışmalarına bizzat katıldığı 1946 tarihli Mısır Vakıf Kanunu’nun şerhi niteliğindeki eser, “Mecmûatü’l-kavânîni’l-Mısriyye el-muhtâre mine’l-fıkhi’l-İslâmî” adlı serinin üçüncü kitabı olarak yayımlanmıştır (I-III, Kahire 1368/1949). 2. “et-Telfîķ beyne aĥkâmi’l-meźâhib”, el-Muǿtemerü’l-evvel li-MecmaǾi’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye (Şevval 1383 / Mart 1964, Kahire 1383/ 1964, s. 67-90). 3. “et-Teǿmînât”, el-Muǿtemerü’s-sâbiǾ li-MecmaǾi’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye (Şâban 1392 / Eylül 1972, Kahire 1393/1973, s. 147-202). 4. el-Müskirât (Kahire 1398/1978). Senhûrî’nin din, aile ve toplum ilişkilerine dair radyo konuşmaları Mısır Kültür Bakanlığı tarafından derlenmiş, 1960’ta el-Üsre fi’t-teşrîǾi’l-İslâmî ve Ĥâcetü’l-müctemaǾ ile’d-dîn adıyla iki kitap halinde yayımlanmıştır. Ayrıca Kahire Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nde İslâm hukuk tarihi konusunda verdiği derslerin notları üniversite tarafından 1967 yılında Müźekkirât (Târîħu’l-fıķhi’l-İslâmî) ismiyle daktilo nüshası olarak neşredilmiştir.
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed Ahmed Ferec es-Senhûrî, “et-Telfîķ beyne aĥkâmi’l-meźâhib”, el-Müǿtemerü’l-evvel li-MecmaǾi’l-buĥûŝi’l-İslâmiyye, Kahire 1383/ 1964, s. 67-90 (“Mezheplerin Hükümleri Arasında Telfik” [trc. Hayreddin Karaman], İctihad, Taklîd ve Telfîk Üzerine Dört Risâle [haz. Hayreddin Karaman], İstanbul 1982, s. 225-282); Muhammed Zekî Seyyid, Nažariyyetü’t-teǿmîn fi’l-fıķhi’l-İslâmî, Kahire 1986, s. 90-92; Seyyid Abdülmuttalib Abduh, el-Üslûbü’l-İslâmî li-müzâveleti’t-teǿmîn: et-Teǿmînü’l-İslâmî, Kahire 1988, s. 193-197; Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul 1989, s. 349; M. İzzet et-Tahtâvî, Mine’l-Ǿulemâǿi’r-ruvvâd fî riĥâbi’l-Ezher, Kahire 1990, s. 210-221; Nizâr Abâza - M. Riyâz el-Mâlih, İtmâmü’l-AǾlâm, Beyrut 1999, s. 261.
Ali Hakan Çavuşoğlu