SENÂULLAH AMRİTSARÎ

(ثناء الله الأمرتسري)

(1868-1948)

Hintli âlim ve müfessir.

Ebü’l-Vefâ Senâullah, Amritsar’da doğdu. Soyu Minto adıyla tanınan Srinagarlı (Keşmir) bir Brahman ailesine dayanmaktadır. Ailesinin İslâm’a girmesi 1819 yılı


sonrasına rastlar. Senâullah yedi yaşında babası Muhammed Hızır’ı, on dört yaşında annesini kaybetti. Amritsar’da Ahmedullah Amritsarî ve şeyhü’l-hadîs Hâfız Abdülmennân Vezîrâbâdî’den, Delhi’de Seyyid Nezîr Hüseyin Dihlevî’den hadis icâzeti aldı. Kısa bir süre Sehârenpûr’da bulundu, ardından Dârülulûm-i Diyûbend’e giderek eğitimini sürdürdü. Onun yetişmesinde Şeyhü’l-Hind Mahmûd Hasan Diyûbendî’nin önemli yeri vardır. Senâullah, o yıllarda aklî ilimlerde meşhur olan Ahmed Hasan Kanpûrî’den ders almak için Kanpûr’daki Feyz-i Âm Medresesi’ne gitti ve buradan mezun oldu (1892). 1902’de Pencap Üniversitesi’nde imtihana girerek o dönemde büyük önem verilen Mevlevî Fâzıl derecesini elde etti. Ayrıca Hakîm Fazlullah Kanpûrî’den geleneksel tıp ilmini öğrendi. Daha sonra İngilizce’sini de geliştirdi (öğrenim hayatı için bk. Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, s. 31-45).

Ehl-i hadîs ekolü çizgisinde bir anlayışı benimseyen Senâullah Amritsarî, 1896-1898 yılları arasında Ahmedullah Amritsarî’nin Te’yîdü’l-İslâm adlı medresesinde, 1898-1900 yıllarında Malirkotla’daki Medrese-i İslâmiyye’de müderrislik yaptı. Ancak öğretimden çok eser telifine ve ilmî münazaraya ilgi duyduğu için bu alana kaydı. 1900’den itibaren kendini bâtıl inanç ve düşüncelerle mücadeleye verdi. 1926’da hacca gitti. Burada Hindistan Ehl-i hadîs ekolünü temsilen I. Milletlerarası İslâm Konferansı’na katıldı. Pakistan’ın kuruluşu öncesinde Pencap eyaletinde çıkan olaylarda evi, zengin kütüphanesi ve matbaası yağmalandı, oğlu Atâullah öldürüldü. Bunun üzerine 14 Ağustos 1947’de Pakistan’a göç etti ve bir süre Gucranvâlâ’da kaldı, Ocak 1948’de Sergôda’ya yerleşti. 15 Mart 1948 tarihinde vefat etti. Burada kurduğu matbaa günümüzde Senâî Press adıyla torunları tarafından işletilmektedir.

Senâullah Amritsarî’nin faaliyetlerini birkaç başlık altında değerlendirmek gerekir. Bunlardan birincisi misyonerler, Hindu Arya Samâc mensupları, Kādiyânîler, Birelvîler ve Ehl-i Kur’ân mensuplarıyla yaptığı münazaralar ve yazışmalardır. Misyonerler tarafından kaleme alınan literatürü ciddi şekilde takip etmiş ve bunlarla 100 kadar münazara yapmış (Sohdravî, Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 28-40; Abdülmübîn Nedvî, Mevlânâ Ŝenâǿullāh Amritsarî, s. 28-29), bir kısmı reddiye olmak üzere çok sayıda eser telif etmiştir. Kādiyânîliğin kurucusu Mirza Gulâm Ahmed ile sözlü ve yazılı münazaralarda bulunmuş (Sohdravî, Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 28-40; Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, s. 145-158), Gulâm Ahmed’i ve Kādiyânîler’i en fazla eleştiren kişi olmuştur (Hâlid Şebbîr Ahmed, s. 270). Amritsarî’nin bir diğer faaliyet alanı içtimaî ve siyasî konulardır. Medreseden mezun olduğu sırada Nedvetü’l-ulemâ hareketine en genç üye olarak katılmış ve ölümüne kadar on bir kişilik yürütme kurulunda yer almıştır. Aynı zamanda Cem‘iyyet-i Ulemâ-yi Hind’in üyesiydi. Pakistan’ın kurucu partisi olan Muslim Leauge’e desteğini ölümüne kadar sürdürmüştür. Senâullah Amritsarî, Ehl-i hadîs ekolünün düşüncesini Hindistan’da etkin hale getirmek amacıyla 1901’de Hindistan Ehl-i Hadîs Konferansı’nı (Merkezî Cem‘iyyet-i Ehl-i Hadîs-i Hind) başlatanlardan biri olmuş, hayatının sonuna kadar bu kuruluştaki nâzım-ı a‘lâ görevini yürütmüş, bu ekol tarafından kendisine “Serdâru Ehl-i hadîs” unvanı verilmiştir. Cemaat içindeki güçlü yerine rağmen taassup ve tarafgirlik yüzünden, Tefsîrü’l-Ķurǿân bi-kelâmi’r-raĥmân adlı tefsirinde ve diğer bazı kitaplarında ortaya koyduğu görüşler sebebiyle Ehl-i hadîs ekolü içerisinde etkin bir yeri olan Gaznevî ailesi tarafından küfrüne fetva çıkarılmıştır. Senâullah’ın bir başka yönü yayıncılığı ve dergiciliğidir. Amritsar’da Senâî Berkî Press ve Matbaa-i Ehl-i Hadîs adlarıyla matbaalar ve Kütübhâne-i Senâiyye adıyla bir yayınevi kurmuştur. 13 Kasım 1903’te haftalık Aħbâr-ı Ehl-i Ĥadîŝ dergisini çıkarmış, 1 Ağustos 1947 tarihine kadar devam eden derginin editörlüğünü bizzat yürütmüştür. Kādiyânîlik aleyhine yayın yapmak üzere Haziran 1907’de MuraķķaǾ Ķādiyânî adıyla bir başka dergi çıkarmaya başlamış (Haziran 1907 - Ekim 1908; Nisan 1931 - Nisan 1933), Arya Samâc düşüncesini çürütmek amacıyla neşrettiği Müselmân adlı dergi 1903-1914 yılları arasında yayımlanmıştır. Ayrıca Maħzen-i Ŝenâǿî, Güldeste-i Ŝenâǿî adlarıyla dergiler çıkarmıştır (Sohdravî, Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 41-45; Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, s. 197-202). Senâullah Amritsarî’nin düşüncesini yaymak ve kitaplarını neşretmek için Delhi’de Mevlânâ Senâullah Akademi adıyla bir müessese kurulmuştur.

Eserleri. Amritsarî’nin büyük çoğunluğu Urduca olan 131 eseri basılmıştır. Tefsir. 1. Tefsîrü’l-Ķurǿân bi-kelâmi’r-raĥmân (Amritsar 1321/1903, 1348/1929). Bazı âyetlerin tefsirinde Selef çizgisinden uzaklaştığı gerekçesiyle Ehl-i hadîs ekolü tarafından eleştirilmiş, gittikçe büyüyen tartışmaların ardından Senâullah, Selef düşüncesine aykırı olan hususların yanlışlığını kabul etmiş, buna rağmen tartışma devam edince altmış yedi âlimin görüşünü içeren Ķađiyyetü’n-Necdiyye (Tuĥfetü’n-Necdiyye) aǾnî faśle ķađiyyeti’l-iħvân bi-źikri Tefsîri’l-Ķurǿân bi-kelâmi’r-raĥmân adıyla bir kitap yayımlayarak (Amritsar 1926) kendini savunmuştur. 2. Tefsîr-i Ŝenâǿî (I-VIII, Amritsar 1895-1931; Sergôda 1994). Yıllarca devam eden tefsir derslerinin ürünüdür. Âyetleri sade bir dille Urduca’ya çeviren Amritsarî yer yer Kur’an tercümelerinde yapılan hatalara da dikkat çeker; özellikle Seyyid Ahmed Han, Gulâm Ahmed Kādiyânî ve Arya Samâc mensuplarının Kur’an yorumlarını eleştirir (tanıtımı için bk. Birışık, s. 157-170). 3. Beyânü’l- furķān Ǿalâ Ǿilmi’l-beyân (Amritsar 1353/1934). Senâullah geniş bir Arapça tefsir yazmak amacıyla başladığı eserinde ancak ilk iki sûrenin tefsirini yapabilmiştir. 4. Tefsîr bi’r-reǿy (Amritsar 1358/1939). Urduca olup Seyyid Ahmed Han, Abdullah Çekrâlevî ve Gulâm Ahmed Kādiyânî’nin de içinde bulunduğu on dört kadar Sünnî ve Şiî müfessirin tefsirlerini eleştirmek amacıyla yazılmıştır. 5. Burhânü’t-tefâsîr bi-cevâbi Sulŧâni’t-tefâsîr. Papaz Sultan Muhammed Pâl Han’ın kitabına karşılık olarak yazılıp Aħbâr-ı Ehl-i Ĥadîŝ dergisinde tefrika edilmiştir (6 Mayıs 1932 - 2 Ocak 1933) (Kur’an ve tefsirle ilgili kitaplarının tanıtımı için bk. Ferîvâî, s. 39-43; Sâliha Abdülhakîm Şerefeddin, s. 400-404; Sohdravî, Berr-i Saġīr Pâk u Hind, s. 26-28; Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 55-64; Abdülmübîn Nedvî, Mevlânâ Ŝenâǿullāh Amritsarî, s. 35-63).

Hindu Arya Samâc Mezhebi. 1. Ĥaķ Perkâş be-Cevâb-ı Setyâreth Perkâş


(Amritsar 1900, 1904). Arya Samâc mezhebinin kurucusu Sevâmî Dayânand Sarasvatî’nin 1899’da Urduca çevirisi yayımlanan ve Kur’an’a yönelik 159 eleştiri içeren kitabına cevap olarak yazılmıştır. 2. İlhâmî Kitâb (Amritsar 1898, 1900, 1907, 1913, 1923). Mastır Âtma Râm ile, ilhâmî kitabın Vedalar mı yoksa Kur’an mı olduğu hususunda 1897-1898 yıllarında yaptıkları yazılı tartışmaların kitap haline getirilmiş şeklidir. 3. Türk İslâm be-Cevâb-ı Terk-i İslâm (Amritsar 1903, 1904, 1906, 1918, 1981). Asıl adı Abdülgafûr iken 1903’te Hindu olan Mahâşa Dherempâl’in risâlesine reddiyedir. Eserde Senâullah Amritsarî, Dherempâl’in sonunda İslâm’a döneceğini ifade etmiş, gerçekten Dherempâl 1913’te yeniden müslüman olmuş ve Gāzî Mahmûd adını almıştır. 4. Kitâbü’r-Raĥmân (Amritsar 1903). Arya Samâc mezhebinin aşırılarından Pandit Dherem Bhakşo’nun Kitâbullāh Vîd he ya Ķurǿân adıyla kaleme aldığı kitaba cevap olarak yazılmıştır. 5. Muķaddes Resûl (Amritsar 1924). Arya Samâc mensuplarının 1924’te kaleme aldığı Rengîlâ Resûl adlı esere reddiyedir. Bu kitapta Resûlullah’a karşı Mahatma Gandi’nin de haksız bulduğu ağır sözler sarfedilmiş, bu sebeple toplumda ciddi tartışmalar olmuş ve karışıklıklar çıkmıştı. Çeşitli baskıları yapılan eser Gucerâtî diline de çevrilmiştir. 6. Taġlîb-i İslâm (I-IV, Amritsar 1905-1906). Mahâşa Dherempâl’in İslâm’ı eleştirmek amacıyla yazdığı Tehźîbü’l-İslâm adlı kitaptaki toplam altmış sekiz itiraza cevap olarak kaleme alınmıştır. 7. Baĥŝ-i Tenâsüħ (Amritsar 1899, 1901, 1904, 1909, 1921). Mastır Âtma Râm ile tenâsüh konusunda yapılan münazaranın kitap haline getirilmiş şeklidir. 8. Mübâĥaŝe-i Diyôrya (Amritsar 1903). Uttar Pradeş eyaletine bağlı Diyôrya’da 16-21 Ağustos 1903 tarihinde Arya Samâc liderleriyle Vedalar ve Kur’an hakkında yapılan münazaradan oluşmaktadır. 9. Şâdî Bîvegân aôr Nîveg (Amritsar 1904, 1910, 1917, 1928). Eserde, Hinduizm’de kocası ölen kadının yeniden evlenip evlenemeyeceğiyle ilgili Arya Samâc mezhebi tarafından ortaya atılan görüşler incelenmektedir. 10. Ĥudûŝ-i Dünyâ (Amritsar 1902, 1904, 1910). Arya Samâc mensubu Lala Vezir Çand’ın dünyanın kadîm olduğuna dair görüşlerin eleştirildiği bir risâledir. 11. er-Rükûb fi’s-sefîne fî mübâĥaŝeti’n-Negîne (Amritsar 1904). Bicnôr’a bağlı Negîne’de Vedalar’ın durumuyla ilgili yapılan münazara hakkındadır. 12. Teberr-i İslâm (Amritsar 1909, 1911). Mahâşa Dherempâl’in Naĥl-i İslâm adlı kışkırtıcı kitabına karşılık yazılmış olup Dherempâl’in Arya Samâc mezhebini terkederek yeniden müslüman olmasında ve bütün kitaplarını yakmasında büyük etkisi olmuştur. 13. Recmü’ş-şeyâŧîn be-Cevâb-ı Esâŧîrü’l-evvelîn (Amritsar 1909). Yine Dherempâl’in kaleme aldığı Esâŧîrü’l-evvelîn adlı risâleye cevaptır. 14. MuraķķaǾ-ı Dayânandî (Amritsar 1908). Arya Samâc mezhebinin kurucusu Sevâmî Dayânand’ın ortaya koyduğu prensiplerin eleştirisidir. 15. BâǾiŝ-i Sürûr der Mübâĥaŝe-i Cebelpûr (Amritsar 1916 [?]). 31 Mayıs - 2 Haziran 1904 tarihleri arasında Cebelpûr şehrinde Arya Samâc mensuplarıyla ulûhiyyet konularına dair yapılan münazarayı içerir. 16. Fetĥ-i İslâm YaǾnî Münâžara-i Ħorca (Amritsar 1917). 20-22 Mart 1917 tarihinde Bülendşehr’e bağlı Horca kasabasında gerçek dinin hangisi olduğu konusunda yapılan münazaranın tutanaklarıdır. 17. Nikâĥ-ı Ârya (Amritsar 1925). Senâullah bu kitabında başta nikâh olmak üzere çeşitli hukukî konuları mukayeseli olarak incelemiş ve Hindu dininin hem akla hem fıtrata aykırı olduğunu ortaya koymuştur. 18. Uśûl-i Ârya (Amritsar 1926, 1929). Madde, ruh, kâinatın var oluşu gibi konulara dairdir. 19. Hindustân key Do Rifarmır (Amritsar 1927). Reformcu olduklarını iddia eden Sevâmî Dayânand Sarasvatî ve Gulâm Ahmed Kādiyânî’nin yazıları ve konuşmalarının eleştirisidir. Bu grupla ilgili diğer kitaplarından bazıları şunlardır: Ĥudûŝ-i Vîd (Amritsar 1903, 1907, 1913); İlhâm (Amritsar 1904, 1917); Sevâmî Dayânand ka Ǿİlm u ǾAķl (Amritsar 1905, 1910); Ŝemerât-ı Tenâsüħ (Amritsar 1910); Cihâd-ı Vîd (Amritsar 1911); Taĥrîf-i Ârya (Amritsar 1943) (geniş bilgi için bk. Sohdravî, Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 72-92).

Hıristiyanlık ve Misyonerlik. 1. Teķābül-i Ŝelâŝe (Amritsar 1901, 1904). Hindu iken hıristiyan olan Thakur Dass’ın ǾAdem-i Żarûret-i Ķurǿân adlı kitabına cevap olarak yazılan eserde Yahudilik, Hıristiyanlık ve İslâm on bir ana konuda karşılaştırılmıştır. 2. Tevĥîd, Teŝlîŝ aôr Râh-ı Necât (Amritsar 1914). Misyonerlerin propagandalarının etkisiz hale getirilmesi için Hıristiyanlık hakkında bilgi vermek üzere kaleme alınmıştır. 3. Cevâbât-ı Naśârâ (Amritsar 1931; Mültan 1980; Gucranvâlâ 1982). Hıristiyan yazarların İslâm’la ilgili iddialarına karşı yazılan risâlelerden oluşmaktadır. 4. Münâžara-i İlâhâbâd (Amritsar 1934). Papaz Abdülhak ile tevhid ve teslîs konularında yapılan münazarayı içerir. 5. İslâm aôr Mesîĥiyyet (Amritsar 1941; Lahor 1960; Delhi 1974; Gucranvâlâ 1982). 6. Namâz-ı ErbaǾa (Amritsar 1900, 1902, 1905). 7. Tefsîr-i Sûre-i Yûsuf aôr Taĥrîfât-ı Baybıl (Amritsar 1944). İncil’in çeşitli neşirlerini dikkate alan Senâullah Amritsarî, bu eserinde Yûsuf kıssasını merkeze alarak hıristiyan din adamlarının İnciller’de yaptıkları tahrifatı göstermektedir.

Kādiyânîlik. 1. İlhâmât-ı Mîrzâ (Amritsar 1901, 1903, 1904, 1906, 1920, 1928). Eserde Gulâm Ahmed Kādiyânî ve Kādiyânîlik eleştirilmektedir. 2. Hefevât-ı Mîrzâ (Amritsar 1901, 1904). Gulâm Ahmed’in çelişkileri hakkındadır. 3. Śaĥîfe-i Maĥbûbiye (Amritsar 1909). Kādiyânîler’in bölgesel yöneticileri kendi taraflarına çekmek için gösterdikleri faaliyetleri başarısız kılmak amacıyla yazılmıştır. 4. Fâtiĥ-i Ķādiyân (Amritsar 1912; Sergôda 1949). Senâullah Amritsarî’nin, 17-21 Nisan 1912’de Lüdyâne’de Münşî Kāsım Ali Dihlevî ile hakemler huzurunda yaptığı münazarada tartışılan konuları içermektedir. 5. Bahâǿullāh aôr Mîrzâ (Amritsar 1933). Gulâm Ahmed’in düşüncelerinin İran asıllı Bahâullah’a dayandığını ispat için yazılmış bir risâledir. 6. Ǿİlm-i Kelâm-ı Mîrzâ (Amritsar 1932). Gulâm Ahmed’in kelâmcı olduğu iddiasını çürütmek amacıyla kaleme alınmıştır. 7. ǾAcâǿibât-ı Mîrzâ (Amritsar 1933). Bir önceki eserin ikinci bölümüdür. 8. Nikâĥ-ı Mîrzâ (Amritsar 1919, 1921). 9. Târîħ-i Mîrzâ (Amritsar 1919, 1923). 10. Fesħ-i Nikâĥ-ı Mîrzâǿiyân (Amritsar 1918, 1924). 11. Şehâdât-ı Mîrzâ Mulaķķab be-ǾAşere Mîrzâǿiyye (Amritsar 1923). Eserde Gulâm Ahmed’in mesihlik iddiasının bâtıl olduğu ispatlanmaktadır. 12. Fetĥ-i Rabbânî der Mübâĥaŝe-i Ķādiyânî (Amritsar 1916). 29-30 Nisan 1916 tarihlerinde Amritsar’da Kādiyânîler ile yapılan münazaranın tutanaklarıdır. 13. Ķādiyânî Mübâĥaŝe-i Dekken (Amritsar 1923). 31 Ocak 1923’te Sikenderâbâd’da (Haydarâbâd-Dekken) gerçekleştirilen münazaranın notlarıdır. 14. Mükâleme-i Aĥmediyye (Hisse-i Evvel: Amritsar 1939). Gulâm Ahmed’in nübüvvetine dair iddianın geçersizliği hakkındadır. Müellifin aynı konuda Nikât-ı Mîrzâ (Amritsar 1926); ǾAķāǿid-i Mîrzâ (Amritsar 1916); Zâr-ı Ķādiyân (Amritsar 1918); Şâh-ı İngilistân aôr Mîrzâ Ķādiyânî (Amritsar 1921); Muĥammed-i Ķādiyânî (Amritsar 1928); TaǾlîmât-ı Mîrzâ (Amritsar 1930, 1932); Fayśala-i Mîrzâ (Amritsar 1931); Tefsîr Nüvîsî ka Çelinç aôr Firâr (Amritsar 1931); ǾAşere-i Kâmile (Amritsar 1934); Ebâŧîl-i Mîrzâ (Amritsar 1934);


Tuĥfe-i Aĥmediyye (Amritsar 1937); Batş-ı Ķadîr ber-Ķādiyânî Tefsîr-i Kebîr (Amritsar 1941; Mirza Mahmud Ahmed’in tefsirinin tenkidi); Likhrâm aôr Mîrzâ (Amritsar 1942) ve Nâ-Ķābil Muśannif Mîrzâ (Amritsar 1943) gibi kitapları da vardır (Kadiyânîlik’le ilgili eserleri için ayrıca bk. Safiyyürrahman el-A‘zamî, s. 224-255; Sohdravî, Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 72-92).

Bölgedeki Müslüman Cemaatlere ve Kişilere Dair Eserleri. 1. Delîlü’l-Furķān bi-Cevâbı Ehli’l-Ķurǿân (Amritsar 1906). Ehl-i Kur’ân ekolünün kurucusu Abdullah Çekrâlevî’nin Burhânü’l-furķān Ǿalâ śalâti’l-Ķurǿân adlı kitabına cevap olarak yazılmıştır. 2. Hâksârî Taĥrîk aôr Us ka Bânî (Amritsar 1939). İnâyetullah Meşrikī ve Hâksâr hareketi hakkındadır. 3. Ħilâfet u Risâlet (Amritsar 1930). Şîa’nın halifelik ve peygamberlik konusuyla ilgili görüşlerine reddiye niteliğindedir. 4. Hitâb be-Mevdûdî (Amritsar 1946; Haydarâbâd-Dekken 1952). Mevdûdî’nin Tercümânü’l-Ķurǿân adlı dergide ortaya koyduğu hadis görüşüne reddiyedir. 5. MaǾķūlât-ı Ĥanefiyye (Amritsar 1936). Hanefîler’in altı konuda ileri sürdüğü görüşlerin eleştirisine dairdir. 6. ŞemǾ-i Tevĥîd (Amritsar 1938; Sergôda 1957). Bu eser ve bundan sonraki üç eser müellifin Birelvîler’e karşı eleştirilerini içerir. 7. Tekźîbü’l-müfekkirîn (Amritsar 1922). 8. Aślî Ĥanefiyyet aôr Taķlîd-i Şaħśî (Amritsar 1926). 9. İķtidâ-yı Ehl-i Ĥadîŝ (Amritsar 1931). 10. Fütûĥât-ı Ehl-i Ĥadîŝ (Amritsar 1905). Ehl-i hadîs ekolü ile Hanefîler arasındaki ihtilâflı konulara dair mahkeme kararlarına dayalı bir çalışmadır. 11. Tenķīd-i Taķlîd (Amritsar 1927). Müellifin Diyûbendî âlimi Seyyid Murtaza Hasan Diyûbendî ile taklit konusunda yaptığı münazarayı içerir. 13. Fıķh aôr Ĥanefiyye (Amritsar 1925).

Ehl-i Hadîs Düşüncesine, Fıkha, Kelâma ve Diğer Konulara Dair Eserleri. 1. Fetâvâ Ŝenâǿiyye (haz. Muhammed Dâûd Râz, I-II, Lahor 1972). Müellifin kırk dört yıl içerisinde verdiği fetvalardan seçmeleri içerir. 2. Ehl-i Ĥadîŝ ka Meźheb (Amritsar 1899, 1901, 1907, 1915, 1921, 1926, 1928; Lahor 1955, 1971). Amritsarî’nin Ehl-i hadîs’le ilgili düşüncesini özlü biçimde ortaya koyan bir eser olup ekol içinde kabul görmüştür. 3. İctihâd aôr Taķlîd (Amritsar 1918, 1923, 1925; Lahor 1968). 4. İslâm aôr Britiş Law (Amritsar 1901, 1905, 1923; Sergôda 1957). Kitapta İslâm hukuku ile İngiliz hukuku karşılaştırılmış ve İslâm hukukunun üstünlüğü savunulmuştur. 5. Mesǿele-i Hicâz per Nažar (Amritsar 1925). Hicaz ve Hicaz’ın yönetimiyle ilgili genel bilgiler içermektedir. 6. Taĥrîk-i Vehhâbiyet per Ek Nažar (Amritsar 1929). 7. Ŝenâǿî Pakit Buk (Amritsar 1934; Lahor 1982). Müellifin çeşitli din ve mezheplere dair görüşlerini içeren bir cep kitabıdır. 8. Ħaśâǿilü’n-nebî (Amritsar 1899, 1903, 1905, 1910, 1915, 1919, 1922). Tirmizî’nin eş-Şemâǿil adlı eserinin çocuklar için yapılmış muhtasar bir çevirisidir. 9. es-Selâmü Ǿaleyküm (Amritsar 1908, 1913, 1915, 1919, 1921, 1923). İslâm’da ve diğer dinlerdeki selâmların incelendiği bir risâledir. 10. Hidâyetü’z-zevceyn (Amritsar 1930). Karı-koca ilişkileri, nikâh vb. konulara dairdir. 11. Rüsûm-i İslâmiyye (Amritsar 1907). Evlilikle ilgili yanlış âdet ve geleneklerin reddi ve sünnete uymanın önemi hakkındadır. Müellifin çeşitli konulara dair diğer kitapları da şunlardır: Ĥadîŝ-i Nebevî aôr Taķlîd-i Şaħśî (Amritsar 1909, 1912, 1914); Taķlîd-i Şaħś aôr Selefî (Amritsar 1912); İttibâǾ-ı Selef (Amritsar 1909); Ǿİlmü’l-fıķh (Amritsar 1913, 1921); Uśûlü’l-fıķh (Arapça, Amritsar 1937); Fıķh aôr Faķīh (Amritsar 1925); İslâm aôr Ehl-i Ĥadîŝ (Amritsar 1916; Lahor 1970); Âmîn Raf-i Yedeyn (Amritsar 1921, 1935); Fâtiĥa Ħalfe’l-imâm (Amritsar 1921); Sulŧân İbn SuǾûd, ǾAlî Berâderân aôr Müǿtemer (Amritsar 1926); Ĥayât-ı Mesnûne (Amritsar 1935); et-TaǾrîfâtü’n-naĥviyye li-ifâdeti ŧalebeti’l-ǾArabiyye (Arapça, Amritsar 1352); İslâmî Târîħ (Amritsar 1899, 1900, 1902, 1903, 1904); Kelime-i Ŧayyibe (Amritsar 1914; bu konulara dair kitapları için bk. Sohdravî, Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, s. 145-170).

BİBLİYOGRAFYA:

Senâullah Amritsarî, Tefsîr-i Ŝenâǿî, Lahor 1414/ 1994, I, 16; VIII, 100; a.mlf., İslâm aôr Mesîĥiyyet, Gucranvâlâ 1982, s. 3; Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ħavâŧır, VIII, 95-96; Abdülmâcid Deryâbâdî, MuǾâśırîn, Karaçi, ts. (Meclis-i Neşriyyât-ı İslâm), s. 124-126; Safiyyürrahman el-A‘zamî, Fitne-i Ķādiyâniyyet aôr Mevlânâ Ŝenâǿullāh Amritsarî, Benâres 1399/1979, s. 224-255; Abdurrahman Abdülcebbâr el-Ferîvâî, Cühûdü ehli’l-ĥadîŝ fî ħıdmeti’l-Ķurǿâni’l-Kerîm, Benâres 1980, s. 39-43; Pervîn Rozîne, CemǾiyyetü’l-Ǿulemâ-i Hind: Destâvezât-ı Merkezî İclâshâ-yi ǾÂm 1919-1945, İslâmâbâd 1980, s. 13-14, 35-39; Sâliha Abdülhakîm Şerefeddin, Ķurǿân-ı Ĥakîm key Urdû Terâcim, Karaçi, ts. (Kadîmî Kütübhâne), s. 400-404; Süleyman Nedvî, Yâd-ı Reftgân, Karaçi 1983, s. 369-373; Abdürreşîd Irâkī Sohdravî, Berr-i Śaġīr Pâk u Hind meyn ǾUlemâ-i Ehl-i Ĥadîŝ ki Tefsîrî Ħidmât, Siyâlkût 1988, s. 26-28; a.mlf., Teźkire-i Ebü’l-Vefâ, Gucranvâlâ 1984, tür.yer.; Hâlid Şebbîr Ahmed, Târîħ-i Muĥâsebe-i Ķādiyâniyyet, Mültan 1987, s. 270; Ahmed Han, Ķurǿân-ı Kerîm key Urdû Terâcim: Kitâbiyât, İslâmâbâd 1987, s. 65-67; Abdülmübîn Nedvî, Mevlânâ Ŝenâǿullāh Amritsarî: Muħtaśar Ĥâlât aôr Tefsîrî Ħidmât, Gucranvâlâ 1988, tür.yer.; a.mlf., “eş-Şeyħ Şenâǿullāh el-Amritsarî”, el-BaǾŝü’l-İslâmî, XXXI/4, Leknev 1406, s. 71-82; XXXI/5 (1407), s. 69-79; Abdülmecîd Hâdim Sohdravî, Sîret-i Ŝenâǿî, Lahor 1989; M. Dâûd Râz, Ĥayât-ı Ŝenâǿî, Delhi, ts.; Cemîl Nakvî, Urdû Tefâsîr: Kitâbiyât, İslâmâbâd 1992, s. 40; Fazlurrahman b. Miyân Muhammed, Reǿîsü’l-münâžırîn şeyħü’l-İslâm ĥażreti mevlânâ Ŝenâǿullāh Amritsarî, Lahor 2001, tür.yer.; Abdülhamit Birışık, Hind Altkıtası Düşünce ve Tefsir Ekolleri, İstanbul 2001, s. 157-170; M. Riexinger, Sanāǿullāh Amritsarī (1868-1948) und die Ahl-i-Ĥadīs im Punjab unter britischer Herrschaft, Würzburg 2004; Tâceddin Ezherî, “Tefsîr-i Şenâǿî aôr Redd-i Meźâhib-i Bâŧıla”, Fikr o Nažar, XXXVI/3-4, İslâmâbâd 1999, s. 291-309.

Abdülhamit Birışık