SEM‘ÂNÎ, Abdülkerîm b. Muhammed
(عبد الكريم بن محمّد السمعاني)
Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr es-Sem‘ânî (ö. 562/1166)
el-Ensâb adlı eseriyle tanınan tarihçi ve hadis hâfızı.
21 Şâban 506 (10 Şubat 1113) tarihinde Merv’de doğdu. Temîm kabilesinden geldiği için Temîmî, atalarından Sem‘ân’a nisbetle Sem‘ânî, Merv’de doğduğundan Mervezî, Horasan bölgesine nisbetle Horasânî nisbesiyle anılmıştır. Babası Muhammed b. Mansûr, Horasan bölgesinin en tanınmış âlimlerindendi. Annesi Fâtıma bint Hasan ez-Zendehâniyye, Merv’in yönetiminde söz sahibi ailelerden birine mensuptu. Sem‘ânî birçok müfessir, muhaddis, fakih, tarihçi, edip, vâiz ve hatip yetiştiren bir aile içinde dünyaya geldi. Henüz dört yaşında iken babası onu Nîşâbur’a Abdülgaffâr b. Muhammed eş-Şîrûyî ve Ubeyd b. Muhammed el-Kuşeyrî gibi âlimlerin ders halkasına götürdü. Aynı yıl içinde ölen babasının vasiyeti gereği öğrenimiyle amcaları Hasan b. Mansûr ile Ahmed b. Mansûr ilgilendi. İlk eğitimini İbrâhim b. Ahmed el-Mervezî’den aldıktan sonra çeşitli derslere katılmaya başladı. Yirmi üç yaşından itibaren uzun süre devam edecek olan ilmî seyahatlere çıktı. 529’da (1135) başlayan ve altı yıl süren ilk seyahati sırasında Horasan, Irak, Suriye ve Hicaz bölgelerini ziyaret etti. 532’de (1138) Bağdat’a gitti ve 537 (1142) yılına kadar burada kaldı. Oğlu Abdürrahîm es-Sem‘ânî’nin eşlik ettiği ikinci seyahatini 540-546 (1145-1151) yılları arasında Nîşâbur, Herat, Belh ve Nesâ gibi merkezlere yaptı. 549’da (1154) çıktığı üçüncü seyahatinde Hârizm ile Semerkant, Buhara ve Nesef başta olmak üzere Mâverâünnehir bölgesindeki ilim merkezlerini gezdi. Gittiği yerlerde ilim meclislerine katılmanın yanında diğer âlimleri de ziyaret ederek onlardan faydalanmaya çalıştı. Bu seyahatler sırasında 100 civarında merkeze uğradığı ve görüştüğü hoca sayısının 7000’e ulaştığı rivayet edilmektedir (Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1316). Bunlar arasında Muhammed b. Fazl el-Furâvî, Temîm b. Ebû Saîd el-Cürcânî, Hibetullah b. Sehl el-Bistâmî ve Ebû Bekir Muhammed b. Abdülbâkī el-Ensârî gibi isimler yanında çoğu İsfahan ve Nîşâburlu seksen civarında hanım hoca bulunmaktadır. 552 (1157) yılında tamamladığı son seyahatinin ardından Merv’e yerleşen Sem‘ânî vefatına kadar bütün zamanını Nizâmiye ve Amîdiye medreselerinde talebe okutarak, eser telif ederek ve vaaz vererek geçirdi. 1 Rebîülevvel 562 (26 Aralık 1166) tarihinde vefat etti ve Sencezân Kabristanı’na defnedildi. Hadiste imam, sika, hâfız, hüccet gibi sıfatlarla anılan ve güvenilirliğine işaret edilen Sem‘ânî ayrıca bir Şâfiî fakihi olarak meşhur olmuştur. Üstün ilmî birikimi akranlarını ve hocalarını bile kendisinden rivayete yönlendirmiştir (Sübkî, VII, 182). İbn Asâkir onun hakkında “Horasan bölgesinin üstadı”, Zehebî “Horasan’ın muhaddisi”, Sübkî “Şark’ın muhaddisi” ifadesini kullanmıştır. Çağdaşı İbnü’l-Cevzî ise kendisini ağır biçimde suçlamıştır (el-Muntažam, X, 224-225). Yapılan araştırmalarda İbnü’l-Cevzî’nin suçlamalarında haklılık payı bulunmadığı ve eleştirilerin mezhep taassubundan kaynaklandığı belirtilmiştir.
Eserleri. Sem‘ânî’nin eserlerinden çoğu Moğollar’ın Merv’i işgali sırasında kaybolmuş, sadece birkaçı günümüze ulaşmıştır. 1. el-Ensâb. Müellifin en meşhur eseridir. 550 (1155) yılında Semerkant’ta yazılmaya başlanmış, kabilelerin nesebi yanında şehir, belde, ülke, mezhep ve meslek gibi mensubiyetler esas alarak hazırlanmıştır. Eserde 5348 nisbe alfabetik olarak sıralanmıştır. el-Ensâb’ı ilk defa D. S. Margoliouth, Sem‘ânî ve eserleri hakkında bir giriş yazısıyla tıpkıbasım halinde yayımlamış (Leiden-London 1912 → Bağdat 1970), daha sonra ilk on cildini Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî neşre hazırlamış (Beyrut 1400/1980), son üç cildi de Pakistan’da yayımlanmıştır (Haydarâbâd 1980-1982). Eserin Abdullah Ömer el-Bârûdî tarafından yapılmış bir neşri daha vardır (I-V, Beyrut 1408/1988). İzzeddin İbnü’l-Esîr el-Ensâb’ı el-Lübâb fî tehźîbi’l-Ensâb adıyla ihtisar etmiş (I-III, Kahire 1357-1369; Beyrut, ts.), Süyûtî de İbnü’l-Esîr’in çalışmasını Lübbü’l-lübâb fî taĥrîri’l-Ensâb adıyla özetlemiştir (nşr. P. J. Veth, I-II, Leiden 1841-1851; Bağdat 1963; nşr. Muhammed Ahmed Abdülazîz - Eşref Ahmed Abdülazîz, I-II, Beyrut 1411/1991). Abdullah b. Sâlih el-Berâk, el-Milel ve’n-niĥal el-vâride fî kitâbi’l-Ensâb li’s-SemǾânî isimli çalışmada el-Ensâb’da dinler ve mezhepler konusunda yer alan bilgileri derlemiş ve değerlendirmiştir (Riyad 1417/1996). 2. el-MuǾcemü’l-kebîr. Sem‘ânî, hocalarını tanıtmak amacıyla MuǾcemü’ş-şüyûħ ismiyle de bilinen el-MuǾcemü’l-kebîr ve bunun ihtisarı olan et-Taĥbîr fi’l-MuǾcemi’l-kebîr adıyla iki eser kaleme almıştır. el-MuǾcemü’l-kebîr’in müellifin vefatından kısa bir süre sonra kaybolan asıl nüshasından yapılan ihtisarlardaki bazı farklılıklar günümüzde tartışmalara zemin hazırlamıştır (Sem‘ânî, el-Münteħab, neşredenin girişi, I, 89-96). Başı ve sonu eksik bir nüshadan et-Taĥbîr fi’l-MuǾcemi’l-kebîr ismiyle neşredilen muhtasarda (I-II, Bağdat 1395/1975) Sem‘ânî’nin 1193 hocasının hayatı konu edilmektedir. Nâciye Abdullah İbrâhim, “el-Merǿetü fî menâhici’l-müǿerriħîn” başlıklı makalesinde (Buĥûŝ, s. 534-559), Sem‘ânî’nin et-Taĥbîr adıyla yayımlanan eserinde hocaları olarak zikrettiği yetmiş civarında hanımı esas alarak o devrin ilim anlayışında kadının yerini tesbit etmeye çalışmıştır. el-MuǾcemü’l-kebîr’in muhtasarı olduğu anlaşılan, ancak Sem‘ânî tarafından mı yoksa bir başkası tarafından mı ihtisar edildiği belirlenemeyen başka bir nüshada (el-Münteħab min MuǾcemi şüyûħi Ebî SaǾd es-SemǾânî, nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir, I-IV, Riyad 1417/1996) müellifin 1445 hocası tanıtılmaktadır. 3. eź-Źeyl Ǿalâ Târîħi’l-Ħaŧîb. 463-562 (1070-1167) yılları arasını kapsayan ve on beş ciltten oluşan eserde Bağdat ile bir şekilde alâkası bulunan çok sayıda kişinin biyografisine yer verildiği nakledilmektedir. Bu eser ve İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî tarafından yapılan muhtasarı günümüze intikal etmemiş, sadece asıl nüshanın XX. cildine tekabül ettiği anlaşılan X ve XI. ciltleriyle (DİA, XXI, 169) Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî’nin bundan seçmeler yaparak 214 kişinin biyografisine yer verdiği el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd isimli eser zamanımıza ulaşmıştır (nşr. Muhammed Mevlûd Halef - Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Beyrut 1406/ 1986). Kitap İbn Manzûr tarafından da ihtisar edilmiş, bu muhtasarın bir nüshası günümüze intikal etmiştir (Brockelmann, VI, 63-64). 4. Edebü’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ*. İslâm eğitim tarihi açısından önemli bir
eserdir (nşr. Max Weisweiller, Leiden 1952; Beyrut 1981, 1404/1984; nşr. Ahmed Muhammed Abdurrahman Muhammed Mahmûd, I-II, Cidde 1414/1993). Abdullah Aydınlı “İmlâ Usûlü ve es-Sem‘ânî’nin Edebü’l-İmlâ ve’l-istimlâı” (Atatürk Üniversitesi İslâmî İlimler Fakültesi Dergisi, sy. 5 [Erzurum 1982], s. 175-188), Mustafa Receb Beyyûmî “es-SemǾânî ve kitâbühû Edebü’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ” (ǾÂlemü’l-kütüb, XVII/2 [Riyad 1416/1996], s. 119-123) adlı makalelerinde eseri eğitimdeki önemi açısından incelemişlerdir. Ali Zey‘ûr, et-Terbiye ve’l-âdâbiyye ve’t-tevâśul fî ķıŧâǾi ehli’l-ĥadîŝ ve’l-fıķh ve’l-Ǿibâre, kitâbü’s-SemǾânî: Edebü’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ adlı çalışmasında (Beyrut 1413/1993) Edebü’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿdan hareketle dinî ilimlerle meşgul olanların bilmesi gereken kuralları tesbit etmeye çalışmıştır. 5. Edebü’l-ķāđî. Medine’de (Brockelmann, VI, 66) ve Mısır’da yazmaları bulunmaktadır. 6. Feżâǿilü’ş-Şâm (nşr. Amr Ali Ömer, Beyrut 1412/1992; Dımaşk 1993). 7. Śalavâtü’n-nebî. Farsça tercümesinin bir nüshası Berlin’de bulunmaktadır (Königlichen Bibliothek, FY, nr. 53). 8. CâmiǾu’l-behî li-daǾavâti’n-nebî (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 1588). Sem‘ânî’nin günümüze ulaşmayan eserlerinden bazıları şunlardır: Ŧırâzü’ź-źeheb fî edebi’ŧ-ŧaleb (Edebü’ŧ-ŧaleb), Elf ĥadîŝ Ǿan miǿeti şeyħ, Târîħu Merv, Târîħu’l-vefât li’l-müteǿehhirîn mine’r-ruvât, Farŧu’l-ġarâm ilâ sâkinî bilâdi’ş-Şâm, MuǾcemü’l-büldân, ed-DaǾavâtü’l-merviyye Ǿani’l-ĥażreti’n-nebeviyye, el-Emâli’l-ħams miǿe, el-İsfâr Ǿani’l-esfâr, RefǾu’l-irtiyâb Ǿan kitâbeti’l-kitâb, Maķāmü’l-Ǿulemâǿ beyne yedeyi’l-ümerâǿ, Tebyînü meǾâdini’l-meǾânî.
Sem‘ânî’nin eserleri ve fikirleri günümüzde birtakım çalışmalara konu olmuştur. Şefîk Muhammed Zey‘ûr, ǾAbdülkerîm b. Muĥammed es-SemǾânî fî kitâbihî “Edebi’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ” adlı eserinde (Beyrut 1404/1984), Abdülemîr Şemseddin, el-Fikrü’t-terbevî Ǿinde ǾAbdilkerîm b. Muĥammed es-SemǾânî fî kitâbihî “Edebi’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ” isimli doktora tezinde (Beyrut 1404/1984; Beyrut, ts. [eş-Şeriketü’l-âlemiyye li’l-kitâb]) onun görüşlerini eğitim felsefesi açısından incelemişlerdir. Münîre Nâcî Sâlim, “el-Beytü’s-SemǾânî mine’l-büyûtâti’l-ǾArabiyye bi-Ħorâsân” (el-Mevrid, V/4 [Bağdat 1397/1976], s. 29-58), Muhammed b. Süleyman b. Sâlih er-Râcihî “Cühûdü’s-SemǾâniyyîn fî meyâdîni’l-ĥayâti’l-Ǿilmiyye fi’l-meşriķı’l-İslâmî” (Mecelletü’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, XXXIV [1422/ 2001], s. 629-732) isimli makalelerinde Sem‘ânîler’in yetiştirdiği âlimleri, yaptıkları hizmetleri ve bıraktıkları eserleri ele almışlardır. Câsim Yâsîn ed-Dervîş ve İbrâhim Cedû‘ el-Bûsüveylim “Ebû SaǾd es-SemǾânî coġrâfiyyen” adıyla bir makale yazmışlardır (Mûte li’l-buĥûŝ ve’d-dirâsât, XI/ 2 [Ürdün 1416/1996], s. 83-124).
BİBLİYOGRAFYA:
Sem‘ânî, el-Ensâb (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî), neşredenin girişi, I, 5-34; a.mlf., et-Taĥbîr fi’l-MuǾcemi’l-kebîr (nşr. Münîre Nâcî Sâlim), Bağdad 1395/1975, I, 19-65; a.mlf., Edebü’l-imlâǿ ve’l-istimlâǿ (nşr. Ahmed M. Abdurrahman M. Mahmûd), Cidde 1414/1993, neşredenin girişi, I, 14-75; a.mlf., el-Münteħab min MuǾcemi şüyûħi Ebî SaǾd es-SemǾânî (nşr. Muvaffak b. Abdullah b. Abdülkādir), Riyad 1417/1996, neşredenin girişi, I, 9-98; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XXXVI, 447-449; İbnü’l-Cevzî, el-Muntažam, X, 224-225; İbnü’l-Esîr, el-Lübâb, I, 13-16; İbn Hallikân, Vefeyât, II, 209-212; Zehebî, Teźkiretü’l-ĥuffâž, IV, 1316-1319; a.mlf., AǾlâmü’n-nübelâǿ, XX, 456-465; Ahmed b. Aybek ed-Dimyâtî, el-Müstefâd min Źeyli Târîħi Baġdâd (nşr. M. Mevlûd Halef), Beyrut 1406/1986, s. 308-310; Sübkî, Ŧabaķāt, VII, 180-185; Safedî, el-Vâfî, XIX, 88-92; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, II, 12-13; Keşfü’ž-žunûn, I, 288; Brockelmann, GAL (Ar.), VI, 63-66; Nâciye Abdullah İbrâhim, “el-Merǿe fî menâhici’l-müǿerriħîn”, Buĥûŝ mühdât li’l-Üstâź Duktûr Seyyid Maķbûl Aĥmed 1919-1998 (nşr. Fârûk Ömer Fevzî - Hind Gassân Ebü’ş-Şa‘r), Mefrak (Ürdün) 1420/1999, s. 534-559; Ahmed Ramazan Ahmed, er-Riĥle ve’r-raĥĥâletü’l-müslimûn, Cidde, ts. (Dârü’l-beyâni’l-Arabî), s. 265-269; Muhammed b. Süleyman b. Sâlih er-Râcihî, “Cühûdü’s-SemǾâniyyîn fî meyâdîni’l-ĥayâti’l-Ǿilmiyye fi’l-meşriķı’l-İslâmî (400-618/1009-1221)”, Mecelletü CâmiǾati’l-İmâm Muĥammed b. SuǾûd el-İslâmiyye, sy. 34, Riyad 1422/2001, s. 629, 632, 651, 676, 687, 706; R. Sellheim, “al-SamǾānī”, EI² (İng.), VIII, 1024-1025; Sâmî es-Sakkār, “İbnü’n-Neccâr el-Bağdâdî”, DİA, XXI, 169.
Mehmet Efendioğlu