SELÂVÎ, Ahmed b. Muhammed

(أحمد بن محمّد السلاوي)

Ahmed b. Muhammed b. Nâsır b. Muhammed es-Selâvî el-Mağribî (ö. 1256/1840)

Mağribli mutasavvıf, Sudan kadısı.

Safer 1206’da (Ekim 1791) Mağrib’in Rabat şehri yakınlarındaki Selâ köyünde doğdu. Kurtuba’dan Mağrib’e göç eden bir aileye mensup olup müfessir Kurtubî’nin neslindendir. Soyu ensarın Hazrec kabilesine dayanır. Büyük dedesi Muhammed es-Selâvî, Şâzeliyye tarikatının Nâsıriyye kolunun kurucusu Muhammed b. Nâsır ed-Der‘î’nin halifesidir. Ahmed es-Selâvî, Selâ’da ilk eğitimini Abdullah b. Îsâ’dan aldı ve Kur’an’ı ezberledi. Mâlikî ulemâsının yanında fıkıh tahsil ettikten sonra Fez şehrine gidip bir süre Karaviyyîn Medresesi’n-de okudu. 1226’da (1811) çıktığı hac yolculuğu sırasında üç yıl Mısır’da kalarak Şâzelî şeyhi ve Mâlikî fakihi Muhammed el-Emîr el-Kebîr başta olmak üzere Ezher ulemâsından faydalandı. Mısır’ın batısındaki Feyyûm şehrinde iki yıl kadar müftülük yaptı. Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın, oğlu İsmâil Paşa kumandasında Sudan’a gönderdiği orduya Mâlikî kadısı sıfatıyla katıldı. Mısır-Osmanlı ordusunun Sudan’a hâkim olmasından (1820) sonra Mâlikî müftüsü oldu. 1240’ta (1824-25) Mısır’a dönen Selâvî, ertesi yıl Defterdar Hurşid Ağa’nın maiyetinde tekrar Sudan’a gittiğinde Ahmed b. İdrîs’in yerine Sudan kadılığına tayin edildi; vefatına kadar bu görevi sürdürdü.

Ahmed es-Selâvî, Sudan’da Kutranjlı Âl-i Îsâ ve Halvetiyye-i Semmâniyye şeyhleri başta olmak üzere Ahmed er-Reyyâh, Def‘ullah b. Medenî, Ahmed eş-Şenbâtî, Muhammed Ali el-Abbâsî, İbrâhim es-Süflâbî gibi âlimler ve şeyhlerle yakın ilişki kurarak halk üzerinde otoritesini yaygınlaştırdı. Âl-i Îsâ’nın önde gelen isimlerinden Ahmed b. Îsâ el-Ensârî’nin talebelerinden Muhammed el-Emîn ed-Darîr ile birlikte birçok kişiyi ilim halkasına dahil etti, onları Sudan’ın çeşitli bölgelerinde kadı olarak görevlendirdi. Ensârî ile birlikte Halvetiyye-i Semmâniyye’nin kurucusu Ahmed b. Beşîr et-Tayyib’e intisap ederek ondan hilâfet aldı ve kızıyla evlendi. Ümmü Merrih’teki tekkede Semmâniyye müntesiplerine Birgivî’nin eŧ-Ŧarîķatü’l-Muĥammediyye’sini


okuttu. Semmâniyye’nin yanı sıra Kordofan şehrinde İsmâil b. Abdullah el-Velî’nin kurduğu İsmâiliyye tarikatına girdi ve tarikat hakkında kısa bir risâle kaleme aldı. Öte yandan Sudan’da ulemâ ve meşâyih ile Osmanlı yöneticileri arasında uzlaşmanın sağlanmasında yardımcı oldu. Dostu Şeyh Ahmed er-Reyyâh ve müntesiplerinin, Sudan fâtihi İsmâil Paşa’nın katlinin öcünü almak için Defterdar Mehmed Hüsrev Bey tarafından Matamma’da yakılarak öldürülmesini kınamaktan çekinmedi. 1840’ta Sudan idarecisi Ahmed Paşa Ebû Ezhân’ın Tâka seferine katıldı. Hadendova kabileleriyle Ahmed Paşa arasındaki anlaşmazlığı Hatmiyye tarikatının şeyhi Muhammed el-Hasan’ın desteğini alarak çözüme kavuşturdu. 1256 (1840) yılında vefat etti.

Selâvî’nin önemli talebelerinden el-Emîn ed-Darîr, Sudan ulemâsını denetlemekle görevli başmüfettiş, damadı İbrâhim b. Muhammed b. Abdüddâfi‘, Sudan divanında müftü olmuştur. Selâvî, İbrâhim’den Muhammed en-Nûr ved Dayfullah’ın Sudan ulemâsı ve evliyasına dair Ŧabaķāt’ını nazmetmesini istemiş ve onun yazdığı manzume üzerine kaleme aldığı şerhte çağdaşı olan Sudanlı ulemâ ve evliyanın biyografilerine yer vermiştir. Selâvî’nin Sudanlı eşinden oğlu Muhtâr es-Selâvî, Berber bölgesinde kadılık yapmış, Mağribli eşinden oğlu Mustafa es-Selâvî babasının halefi İbrâhim el-Heytemî’den sonra Sudan umumi kadısı olmuş, 1856’da Mısır idarecisi Mehmed Said Paşa’nın Sudan’ı ziyareti esnasında rüşvet almakla suçlanarak Kahire’ye sürgün edilmiş ve tutuklanmış, 1862’de serbest bırakılmış, üç yıl sonra Hartum kadılığına gönderilmiştir. Üçüncü oğlu Abdülganî, Dongola kadılığına getirilmiş, 1882’de Muhammed Ahmed el-Mehdî liderliğindeki Mehdiyye hâkimiyetinden sonra Mehdî’nin resmî kâtipliğini yapmıştır. Mehdî’ye övgüler içeren şiirleri (Ķaśîdetü’l-Hemziyye fî medĥi’l-Mehdî), Kādî Beyzâvî’nin tefsirine dair bir sözlük çalışması (Ĥâşiye Ǿalâ Tefsîri’l-Beyżâvî) vardır. Abdülganî’nin oğlu Yahyâ, Ahmed Urâbî Paşa’nın isyanı sırasında Mısır’a giderek Urâbî Paşa hareketini desteklemiş, paşaya ve Muhammed Sırrülhatm el-Mîrganî’ye methiyeler yazmış, Mısır hidivini hicveden kasideler söylemiştir (Ķaśîdetü’l-Bâǿiyye fî ŝevretî Aĥmed ǾUrâbî, Ķaśîdetü’n-Nûniyye fî medĥi sırri’l-ħatmi’l-Mîrġanî). Selâvî nesli günümüzde Sudan’da devam etmektedir.

Eserleri. 1. eź-Źeyl ve’t-tekmile. Muhammed en-Nûr ved Dayfullah’ın Sudan-Func devri tarihine dair Ŧabaķāt adlı eserinin zeyli ve tekmilesidir (nşr. Muhammed İbrâhim Ebû Sâlim - Yûsuf Fazl Hasan, Hartum 1982). 2. ed-Dürrü’l-manžûm fî esânîdi sâǿiri’l-Ǿulûm. Hocaları ve eserlerine dair bir risâlesidir. 3. İşrâķu meśâbîĥi’t-tenvîr fî şerĥi Mevlidi’l-beşîri’n-nezîr. Ahmed ed-Derdîr’in Mevlid’inin şerhi olup 1235’te (1819) yazılmıştır (İskenderiye Belediye Ktp., Mecmua, nr. elif 139). 4. İtĥâfu ehli’ś-Śıdķ. Kādî İyâz’ın eş-Şifâǿ adlı eserinin muhtasarı ve şerhidir (Yale University Library, Landberg Collection, nr. 9). 5. el-Cevherü’l-meknûn ve’s-sırru’l-maśûn. 6. el-Minaĥu’ś-śamediyye. Birgivî’nin eŧ-Ŧarîķatü’l-Muĥammediyye’sine Abdülganî en-Nablusî tarafından yazılan Ĥadîķatü’n-nediyye adlı şerhin muhtasarının şerhidir (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Tasavvuf, nr. 171). 7. Risâle. İsmâil b. Abdullah el-Velî ve tarikatı hakkındadır (Khartoum National Records Office, İsmâiliyye, nr. 2, vr. 292-300). 8. Şerĥ Ǿalâ ǾAķīdeti’r-risâle fi’l-besmele ve’l-ĥamdele. 9. Şerĥ Ǿale’l-erbaǾîni’n-Neveviyye. 10. Şerĥ Ǿale’l-İbtihâc bi’l-kelâm (fi’l-kelâm) Ǿale’l-isrâ ve’l-miǾrâc. Necmeddin Muhammed b. Ahmed el-Gaysî el-İskenderî’ye ait eserin şerhi olup 1243’te (1827) yazılmıştır (İskenderiye Belediye Ktp., Mecmua, nr. elif 139). 11. TaǾžîmü’l-ittifâķ fî âyeti’l-mîsâķ. Mîsâk âyetinin (Âl-i İmrân 3/81) tefsiridir.

BİBLİYOGRAFYA:

Ahmed b. Muhammed es-Selâvî, Ŧabaķātı Ved Đayfullah: eź-Źeyl ve’t-tekmile (nşr. M. İbrâhim Ebû Selîm - Yûsuf Fazl Hasan), Hartum 1982; Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, III, 612; F. Werne, African Wanderings, London 1852, s. 141, 252-253; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, II, 165; R. Hill, Egypt in the Sudan, 1820-1881, London 1959, s. 43; a.mlf., A Biographical Dictionary of the Sudan, London 1967, s. 55, 398; Abdülazîz Abdülmecîd, et-Terbiye fi’s-Sûdân, Hartum 1975, s. 40-47; M. İbrâhim Ebû Selîm, Üdebâǿ ve Ǿulemâǿ ve müǿerriħûn fî târîħi’s-Sûdân, Beyrut 1411/ 1991, s. 101-118; Ali Salih Karrar, The Sufi Brotherhoods in the Sudan, London 1992; Arabic Literature of Africa: The Writings of Eastern Sudanic Africa to C. 1900 (ed. R. S. O’Fahey), Leiden 1994, I, 57-61; R. S. O’Fahey, “A Colonial Servant al-Salāwī and the Sudan”, Sudanic Africa, XII, Bergen 2001, s. 33-42.

Semih Ceyhan