ŞARKĪ b. KUTÂMÎ
(الشرقي بن القطامي)
Ebü’l-Müsennâ el-Velîd b. el-Husayn b. Cemmâl b. Habîb el-Kutâmî el-Kelbî (ö. 155/772 [?])
Arap edebiyatı ve ensâb âlimi, şiir ve ahbâr râvisi.
Benî Kelb kabilesine mensuptur. Kûfe’de doğdu ve orada yetişti. Bu arada kelâm dersleri aldı. Lokmân b. Âmir ve Mücâlid b. Saîd gibi âlimlerden rivayette bulundu. Özellikle ensâb, ahbâr, eyyâmü’l-Arab, şiir, dil ve edebiyat alanında kendini yetiştirdi. Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr (754-775) oğlu Mehdî-Billâh’a hocalık yapması için onu Bağdat’a getirtti ve kendisinden oğlunu eyyâmü’l-Arab, ahbâr ve şiir yanında güzel ahlâkla yetiştirmesini istedi. Şarkī on civarında hadis rivayet etmiş, fakat güvenilir bir râvi olmadığı söylenmiştir. Kendisinden kadîm Arap haberleri, anekdot ve hikâyeler, özellikle aşk hikâyeleri nakledilmiş, garîb kelimeler, tarih ve coğrafyaya ilişkin bazı bilgiler aktarılmıştır. Bu alanlarda ilk râvilerden olan ve bir gözü görmeyen Şarkī 153 (770) veya 155 (772) yılında vefat etti.
Şarkī b. Kutâmî’den rivayette bulunan öğrencileri arasında kendisinden daha çok tanınan, Kitâbü’l-Eśnâm ve Cemheretü’n-neseb müellifi İbnü’l-Kelbî, Medâinî ve Yezîd b. Hârûn anılmaktadır. Kaynaklarda Şarkī’ye ait herhangi bir eserden söz edilmez. Ancak İbnü’n-Nedîm onun garîb kelimelere dair bir kasidesinin bulunduğunu söylemektedir (el-Fihrist, s. 90). Şarkī’den intikal eden ahbârın önemli bir kısmı ve diğer bazı rivayetleri, Câhiz’in el-Beyân ve’t-tebyîn’i ile Kitâbü’l-Ĥayevân’ı, Taberî’nin Târîħ’i ve Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ź-źeheb’i gibi eserlerde yer almaktadır. Onun otorite sayıldığı alanlardan biri de Arap atasözleri ve mesellerinin ortaya çıkmasına sebep teşkil eden olay ve hikâyelerdir. Bu konudaki rivayetleri genellikle orijinal bir nitelik taşımaktadır. Söz konusu bilgiler, W. Heinrichs tarafından yazılan bir makalede birçok örnek verilerek değerlendirilmiştir (bk. bibl.). Şarkī’den rivayet edilen Arap atasözleriyle onların hikâyelerine ilişkin nakiller Mufaddal ed-Dabbî, Ebû İkrime ed-Dabbî, Ebû Ubeyd el-Bekrî, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Hamza el-İsfahânî, Mufaddal b. Seleme, Ebü’l-Mehâsin eş-Şeybî, Zeyd b. Rifâa, Ebû Hilâl el-Askerî, Ahmed b. Muhammed el-Meydânî ve Zemahşerî gibi emsal yazarlarının kitaplarıyla Câhiz’in Kitâbü’l-Ĥayevân’ı ve Ebû Mansûr es-Seâlibî’nin Ŝimârü’l-ķulûb’ü gibi eserlerde yer almaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Kuteybe, el-MaǾârif (Ukkâşe), s. 539; Mes‘ûdî, Mürûcü’ź-źeheb (Abdülhamîd), VI, 251-256; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Flügel), s. 90, 170, 306; Hatîb, Târîħu Baġdâd, IX, 278-279; Kemâleddin el-Enbârî, Nüzhetü’l-elibbâǿ (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1386/1967, s. 34; Yağmûrî, Nûrü’l-ķabes el-Muħtaśar mine’l-Muķtebes (nşr. R. Sellheim), Wiesbaden 1384/1964, s. 275-276; Sezgin, GAS (Ar.), VIII/1, s. 115, 199; S. Leder, Das Korpus al-Haitam Ibn ‘Adī (st. 207/822), Frankfurt 1991, s. 308-314; W. Heinrichs, “al-Sharqī b. al-Quŧāmī and his Etiologies of Proverbs”, Story-telling in the Framework of Nonfictional Arabic Literature (ed. S. Leder), Wiesbaden 1998, s. 282-308; a.mlf., “al-Ѕћarķī b. al-Ķuŧāmī”, EI² (İng.), IX, 354-355.
Zülfikar Tüccar