SAÎD b. MANSÛR
(سعيد بن منصور)
Ebû Osmân Saîd b. Mansûr b. Şu‘be el-Horasânî (ö. 227/842)
Hadis âlimi.
137 (754) yılı civarında Horasan’ın Belh şehrinin Cûzcan kasabasında doğdu. Mekkî, Cûzcânî, Belhî, Mervezî, Tâlekānî ve Nîsâbûrî nisbeleriyle anılır. Türk veya Acem asıllı bir aileden geldiği tahmin edilmektedir. Talebesi Müslim b. Haccâc’ın onun hakkında “Bezzâz” lakabını kullanması kendisinin veya ailesinin kumaş ticaretiyle meşgul olduğunu düşündürmektedir. Küçük yaşta ailesiyle birlikte Belh’e göç etti ve öğrenimine burada başladı. Önce Horasan bölgesinin ilim merkezleri sayılan Nîşâbur, Merv ve Tâlekān gibi şehirleri dolaştı; buralardaki birçok âlimle görüşerek kendilerinden hadis dinledi. Daha sonra uzun bir ilim yolculuğuna çıktı; Irak, Cezîre, Humus, Şam, Filistin ve Mısır’ı dolaştı; ardından Hicaz’a geldi ve Mekke’ye yerleşti. 184 (800) yılında Medine’de bulunduğu ve burada Vekî‘ b. Cerrâh’ı yönetime karşı müdafaa ettiği dikkate alınırsa (Fesevî, I, 175-176) onun elli yaşlarına doğru ilmî seyahatlerini tamamladığı söylenebilir. İlmî seyahatleri esnasında Leys b. Sa‘d, Mâlik b. Enes, Hammâd b. Zeyd, Abdullah b. Mübârek, Cerîr b. Abdülhamîd, Hüşeym b. Beşîr, İsmâil b. Uleyye, Velîd b. Müslim, Abdullah b. Vehb el-Mısrî ve Süfyân b. Uyeyne gibi âlimlerden hadis dinledi. Ahmed b. Hanbel, Abdullah b. Abdurrahman ed-Dârimî, Muhammed b. Yahyâ ez-Zühlî, Müslim, Ebû Zür‘a er-Râzî, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, Ebû Hâtim Muhammed b. İdrîs er-Râzî, Fesevî ve Ebû Zür‘a ed-Dımaşkī gibi âlimlere hocalık yaptı. Sa‘d b. Abdullah b. Abdülazîz Âl-i Humeyyid onun hocalarından 110 kişinin adını tesbit etmiş, râvisi ve talebesi olan doksan civarında isme işaret etmiştir (es-Sünen, neşredenin girişi, I, 68-77, 85-91). Gittiği yerlerde kurduğu ders halkalarına hemşehrisi olan Horasanlılar’ın ve Iraklılar’ın daha çok
rağbet ettiği nakledilmektedir (Fesevî, II, 179). İbn Sa‘d, Ebû Dâvûd ve Buhârî sekiz Abbâsî halifesi dönemini görmüş olan Saîd b. Mansûr’un Ramazan 227’de (Haziran-Temmuz 842) Mekke’de vefat ettiğini zikretmiş, 226 (840), 228 ve 229 (843) yıllarında vefat ettiğine dair görüşlere Mizzî, Zehebî ve İbn Hacer el-Askalânî karşı çıkmıştır. Ahmed ve Muhammed adlarında iki oğlu olup bunlardan Muhammed kendisinden rivayette bulunmuştur.
Kaynaklarda hâfız, imam, hüccet, mütkin, sebt, sika ve şeyhü’l-harem gibi ifadelerle nitelenen ve Kütüb-i Sitte’de rivayetlerine yer verilen Saîd b. Mansûr rivayetlerinde her zaman kendi kitabını esas alır ve kitabında başkalarının rivayetine muhalif bir farklılık görse bile ondan vazgeçmezdi (İbn Hacer el-Askalânî, IV, 79). Ahmed b. Hanbel kendisinden övgüyle bahsettikten sonra hadiste otorite olduğunu söylemiş, Mekke’de kimden hadis alınabileceğini soranlara onun ismini vermiştir (Fesevî, II, 178-179). Talebelerinden Ebû Hâtim er-Râzî hocasının hadis konusunda titiz, dikkatli ve güvenilir olduğunu bildirmiş, Harb el-Kirmânî de onun kendilerine ezberinden 10.000 kadar hadis yazdırdığını belirtmiştir (Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, X, 587). Müslim, bir hadisin sahih kabul edilmesi için üzerinde icmâ edilmesi gerektiğini ileri sürmüş, rivayete göre bu ifadesiyle Saîd b. Mansûr, Yahyâ b. Maîn, Osman b. Ebû Şeybe ve Ahmed b. Hanbel’in o hadisin sıhhatinde görüş birliği etmesini kastetmiştir (Tecrid Tercemesi, I, 221).
Eserleri. 1. es-Sünen. 219 (834) yılından sonra telif edilen ve bazı kaynaklarda el-Muśannef diye anılan eserin kaybolduğu sanılırken III. cildine ait bir nüshasını Muhammed Hamîdullah tesbit etmiş (Köprülü Ktp., nr. 439) ve tanıtmıştır (“Eine Handschrift der Sunan von SaǾīd b. Manśūr, des Lehrers von Muslim”, WI, VIII/1-2 [1962], s. 25-34). Eserin ferâiz ve cihad konularını ihtiva eden bu kısmı Habîbürrahman el-A‘zamî tarafından neşre hazırlanmış ve Muhammed Hamîdullah’ın giriş yazısıyla birlikte yayımlanmıştır (I-II, Malegaon 1387-1388/1967-1968; Bombay 1403; Beyrut 1405/1985). es-Sünen’in Abdürrezzâk b. Hemmâm ve Ebû Bekir İbn Ebû Şeybe’nin el-Muśannef’leriyle benzerlik gösterdiği düşüncesinden hareketle Ali Akyüz, Saîd b. Mansûr’un Musannef’inin Yeniden İnşâsı adlı doktora tezinde (1992, MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü) eseri Muśannef olarak isimlendirmiş ve
değişik kaynaklarda Saîd b. Mansûr’dan nakledilen 286 rivayeti derleyerek eseri muhtemel kitap ve bab başlıklarına göre yeniden inşa etmeye çalışmıştır. Sa‘d b. Abdullah b. Abdülazîz Âl-i Humeyyid, Suudi Arabistan’da Muhammed b. Suûd es-Subeyhî adlı bir kişinin özel kütüphanesinde es-Sünen’in yaklaşık yarıdan sonraki kısmını içine alan 235 varaklık bir nüshasını bulmuş ve Habîbürrahman el-A‘zamî’nin yayımladığı kısımdan sonra gelen “Feżâǿilü’l-Ķurǿân”ın tamamı ile tefsir kitabının Mâide sûresinin sonuna kadar olan kısmını tahkik ederek çalışmasını Muhammed b. Suûd Üniversitesi’ne doktora tezi olarak sunmuştur. Bu çalışma biri fihrist olmak üzere beş cilt halinde neşredilmiştir (Riyad 1414/1993). Eserin Almanya’da bulunduğu söylenen (es-Sünen, neşredenin girişi, I, 9) tam bir nüshası hakkında güvenilir bilgi yoktur. 2. Tefsîrü’l-Ķurǿân. Kâtib Çelebi’nin işaret ettiği eserden Sa‘lebî’nin el-Keşf ve’l-beyân, Süyûtî’nin ed-Dürrü’l-menŝûr ve İbn Cerîr et-Taberî’nin CâmiǾu’l-beyân Ǿan teǿvîli âyi’l-Ķurǿân adlı tefsirlerinde nakiller bulunmaktadır. Eserin es-Sünen’in “Tefsîrü’l-Ķurǿân” başlıklı kitabının ayrı bir rivayeti olduğu da zikredilmiştir. 3. es-Siyer (Zehebî, el-Ǿİber, I, 314). 4. ez-Zühd (İbn Hayr, s. 271). Fuat Sezgin tarafından Saîd b. Mansûr’a nisbet edilen Eĥâdîŝü’l-Ǿavâlî adlı eserin (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, Mecmû‘, nr. 83/2, vr. 27-38) Ebû Nuaym el-İsfahânî’ye ait olduğunu Zehebî belirtmiş (Mîzânü’l-iǾtidâl, IV, 101), Tesmiyetü me’n-tehâ ileynâ mine’r-ruvâti Ǿan SaǾîd b. Manśûr Ǿâliyen isimli cüzün (nşr. Abdullah b. Yûsuf el-Cüdey‘, Riyad 1409) yukarıdaki eser olduğu anlaşılmıştır (Akyüz, s. 54).
BİBLİYOGRAFYA:
Saîd b. Mansûr, es-Sünen (nşr. Habîbürrahman el-A‘zamî), Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, I, 3-24; a.e. (nşr. Sa‘d b. Abdullah b. Abdülazîz Âlü Humeyyid), Riyad 1414/1993, neşredenin girişi, I, 1-226; İbn Sa‘d, eŧ-Ŧabaķāt, V, 502; Buhârî, et-Târîħu’l-kebîr, III, 516; Müslim, el-Künâ ve’l-esmâǿ (nşr. Mutâ‘ et-Tarâbîşî), Dımaşk 1404/1984, s. 73; Fesevî, el-MaǾrife ve’t-târîħ, I, 175-176; II, 178-179, 186, 320; İbn Ebû Hâtim, el-Cerĥ ve’t-taǾdîl, IV, 68; İbn Hibbân, eŝ-Ŝiķāt, VIII, 268-269; İbn Asâkir, Târîħu Dımaşķ (Amrî), XXI, 303-309; İbn Hayr, Fehrese, s. 135-136, 271; Mizzî, Tehźîbü’l-Kemâl, XI, 77-82; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, X, 586-590; a.mlf., Teźkiretü’l-ĥuffâž, II, 416-417; a.mlf., Mîzânü’l-iǾtidâl, IV, 101; a.mlf., el-Ǿİber, I, 314; İbn Hacer el-Askalânî, Tehźîbü’t-Tehźîb, Beyrut 1404/1984, IV, 78-80; Keşfü’ž-žunûn, I, 449; Tecrid Tercemesi, I, 221; Sezgin, GAS, I, 104; Ali Akyüz, Saîd b. Mansûr’un Musannef’inin Yeniden İnşası, İstanbul 1997, s. 31-97.
Mehmet Efendioğlu