SÂHİB b. ABBÂD
(الصاحب بن عبّاد)
Ebü’l-Kāsım İsmâîl b. Abbâd b. el-Abbâs et-Tâlekānî (ö. 385/995)
Büveyhî veziri, âlim, edip ve şair.
Tercih edilen görüşe göre Kazvin’e bağlı Tâlekān’da veya İstahr’da 326 (938) yılında doğdu. Şeyh el-Emîn lakabıyla tanınan babası Ebü’l-Hasan Abbâd, Rüknüddevle’nin kâtipliği ve vezirliğini yapmıştı; Mu‘tezile taraftarı olup Aĥkâmü’l-Ķurǿân adlı bir eseri bulunmaktadır (Yâkūt, VI, 170-172). Sâhib b. Abbâd temel bilgileri babasından aldıktan sonra Büveyhî veziri edip ve şair Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd’in derslerine devam etti. Dil ve edebiyat alanında yetişmesinde en büyük pay İbn Fâris’e aittir. İbn Fâris eś-Śâĥibî (fî fıķhi’l-luġa) adlı eserini bu öğrencisine ithaf etmiş, ancak daha sonra araları açılmıştır (Bedevî Ahmed Tabâne, s. 47-48). Sâhib b. Abbâd
ayrıca Ebü’l-Fazl Abbas b. Muhammed en-Nahvî, Ebû Saîd es-Sîrâfî, İbn Miksem el-Attâr, Abdullah b. Ca‘fer b. Fâris’ten ders aldı (Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, IV, 42-43). Ebû Muhammed b. Fâris, Ahmed b. Kâmil b. Şecere gibi muhaddislerden hadis rivayet etti. İbnü’l-Mukrî el-İsfahânî, Kadı Ebü’t-Tayyib et-Taberî, İbn Hassûl, Abdülmelik b. Ali er-Râzî gibi râviler kendisinden rivayette bulundu (Zehebî, XVI, 511). İbn Abbâd hadis rivayet edeceği zaman önce “beytü’t-tevbe” adını verdiği evinde tövbe eder, sonra rivayette bulunurdu. Hadis toplamayı ve yazmayı teşvik eder ve, “Hadis yazmayan kimse İslâm’ın tadını bulamaz” derdi (Sem‘ânî, IV, 30).
Sâhib b. Abbâd, küçüklüğünden itibaren Müeyyidüddevle ile arkadaş olduğu, onun kendisini “Sâhib” diye çağırdığı veya İbnü’l-Amîd’le arkadaşlık ettiği ve kendisine “Sâhibü İbni’l-Amîd” denildiği için “Sâhib” lakabıyla meşhur olmuş, ondan sonra vezirlik makamına gelenler de bu lakapla anılmaya devam etmiştir (İbn Hallikân, I, 229). Sarayla ilk teması İbnü’l-Amîd vasıtasıyla gerçekleşti. İlkin onun kâtibi oldu, ardından Müeyyidüddevle tarafından vezirliğe getirildi. Emîrin işlerini başkasına ihtiyaç duymayacağı şekilde görmesi ve ona arkadaşlık etmesi sebebiyle “kâfi’l-küfât” (başkasına ihtiyaç hissettirmeyenlerin pîri) lakabıyla anıldı. Sâhib b. Abbâd, Müeyyidüddevle’nin vefatı üzerine Horasan’a kaçarak Sâmânoğulları’na sığınan Fahrüddevle’nin devletin başına geçmesini sağladı. Vezirlik görevinden bağışlanmasını dilemesine rağmen sultanın ısrarıyla görevini ölünceye kadar sürdürdü. Bu dönemde sarayın tam yetkilisi konumuna geldi (Yâkūt, VI, 174; İbn Tağrîberdî, IV, 143-144). On sekiz yıllık vezirlik devrinde elli kale fetheden Sâhib b. Abbâd 24 Safer 385 (30 Mart 995) tarihinde Rey’de vefat etti; cenazesi İsfahan’a nakledilerek orada defnedildi. Kādılkudât makamına getirdiği Kādî Abdülcebbâr ile aralarında dostluk bulunmasına rağmen Abdülcebbâr onun işlediği günahlardan dolayı tövbe etmeden öldüğünü iddia ederek cenaze namazını kıldırmadı. Bunun üzerine Fahrüddevle onu görevden alıp yerine Kadı Ebü’l-Hasan el-Cürcânî’yi getirdi (Yâkūt, VI, 299).
Sâhib b. Abbâd, Kādî Abdülcebbâr’ı Cürcân, Taberistan ve civarına kadı tayin ederken ona Allah’tan korkması, Allah’ın kitabını rehber, Peygamber’in sünnetini kaynak edinmesi, müslümanların icmâına uymasının yanında kıyas ve ictihaddan geri kalmaması, yetimlerin malını gözetmesi, zorda olanlara yardım etmesi, vakıfları
koruması ve şüpheli durumlarda hadleri uygulamaması şeklinde öğüt vermiştir (Bedevî Ahmed Tabâne, s. 197). Vezirler sultanlardan sonra gelmekle beraber Sâhib b. Abbâd kendini birinci sıraya koyardı. Çünkü o sadece ümerâdan biri değil aynı zamanda edip, şair ve âlimdi. Üstün yetenekleri sebebiyle Sâmânoğulları meliklerinden Nûh b. Mansûr mektup yazarak kendisini veziri olmak üzere ülkesine davet etmiş, ancak o bunca şöhreti, serveti ve makamı borçlu olduğu bir yeri terkedemeyeceğini bildirmiştir.
Genellikle Sâhib b. Abbâd’ın itikadda Mu‘tezilî, amelde Şâfiî mezhebine bağlı olduğu kabul edilir, Şiî müellifleri ise onu kendi mezheplerinden göstermiştir. İbn Ebû Tay (Yahyâ b. Hamîde), Sâhib b. Abbâd’ın re’y imamlarından ve Mu‘tezile mezhebinden olduğunu söyleyenlerin hata ettiğini kaydetmekte, Şeyh Müfîd de onun Mu‘tezile’ye mensup bulunduğunu belirten kitapları uydurma diye nitelemektedir (İbn Hacer, I, 416; Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, IV, 62). Ebû Hayyân et-Tevhîdî ise İbn Abbâd’ın Ebû Hanîfe yanlısı ve Zeydiyye’ye mensup olduğunu kaydetmektedir (el-İmtâǾ, I, 55). Bu farklı rivayetler Sâhib b. Abbâd’ın Şiî-Mu‘tezilî çizgi üzerinde yoğunlaştığını göstermektedir. Onun Şiîliğini Ebû Hayyân’ın söylediği gibi Zeydî Şiîliği çerçevesinde kabul etmek gerekir. Kendisinin Zeydiyye hakkında kitap yazması, ayrıca Şeyh Müfîd’in en-Naķż Ǿalâ İbn ǾAbbâd fi’l-İmâme ve Şerîf el-Murtazâ’nın el-İnśaf fi’r-red Ǿalâ İbn ǾAbbâd adlı eserleri İmâmî olmadığına işaret eder. Sâhib b. Abbâd’ın yaşadığı dönem kelâm tartışmalarının ve itikadî münazaraların yoğun olduğu bir zamana rastlar. Kendisi, döneminde mevcut olan farklı mezheplere mensup ilim adamlarını ve şairleri saraya davet ederek münazaralar yaptırır, şiirler okutur ve bizzat ilmî tartışmalara katılırdı (Kitâbü’z-Zeydiyye, neşredenin girişi, s. 15-17). Ebû Bekir el-Hârizmî, Ebû Saîd er-Rüstemî ve Ebü’l-Kāsım ez-Za‘ferânî onu metheden şairlerden bazılarıdır. O, hakkında Arapça ve Farsça birçok kaside yazıldığını, ancak Ebû Saîd er-Rüstemî el-İsfahânî’nin kasidesi kadar hiçbirinin kendisini memnun etmediğini söylemiştir (Süyûtî, I, 449-451). Sâhib b. Abbâd’ın Mu‘tezilî olmanın yanında bu mezhebe davet eden “sadûk” bir kimse niteliği taşıdığını kaydeden İbn Hacer el-Askalânî onun amelde Şâfiîliği benimsediğini, felsefe ile uğraşanlara kızdığını, Buhârî’yi Haşvîlik’le itham ettiğini kaydeder. Bazılarının kendisine mektup yazarak vaîde inandığı halde birçok kebîre işlediğini, bunun Vâsıl b. Atâ, Amr b. Ubeyd gibi seleflerinin mezhebiyle bağdaşmadığını hatırlattıklarını belirtir. Ancak İbn Hacer, bu tarz iddiaların İbn Abbâd’ın Şâfiî oluşu ile örtüşmediğini söyleyerek dinî hayatı ve dinî değerleri hafife aldığı şeklindeki rivayetleri tasvip etmez (Lisânü’l-Mîzân, I, 413-416; krş. Yâkūt, VI, 299).
Sâhib b. Abbâd nazım ve nesir mecmuaları ve şiirleriyle şöhret bulmuştur. Ebû Mansûr es-Seâlibî onu fıkhü’l-lugada Halîl b. Ahmed, Sîbeveyhi, İbnü’l-Kelbî ve İbn Düreyd gibi önemli dilciler arasında sayar. Kemâleddin el-Enbârî İbn Abbâd’ı lugat âlimleri içinde zikrederek Nüzhetü’l-elibbâ’sında onun hayatına dair müstakil bir yer ayırmış, Süyûtî de Buġyetü’l-vuǾât’ta ona özel bir bölüm tahsis etmiştir. Sâhib b. Abbâd’ı diğer vezirlerden ayıran özelliklerin başında yöneticiliğin yanı sıra ilim ve şiirle meşgul olması gelir. 400 deve ile taşınabilecek bir kütüphaneye sahip olduğuna dair rivayet onun siyasetten çok ilme düşkünlüğünü gösterir. Yâkūt el-Hamevî, Sâhib b. Abbâd’ın ilim ve fesahatteki şöhretiyle siyasetteki becerisinin tasvirden müstağni olduğunu, hakkında söylenenlerin onun bu yönlerini anlatmada yeterli sayılmayacağını, İbnü’n-Nedîm de belâgat, fesahat ve şiirde asrının yegânesi olduğunu kaydetmektedir (el-Fihrist, s. 150). Sâhib b. Abbâd’a karşı olan ve hakkında sert ifadeler kullanan Ebû Hayyân et-Tevhîdî bile onu zengin birikime sahip, hazırcevap, fasih, aruz ve kafiyeleri güzel kullanan biri diye niteler, edebî yönünün diğer vasıflarının önüne geçtiğini kaydeder (el-İmtâǾ ve’l-muǿânese, I, 53-69).
Şahsında topladığı ilim, sanat, edebiyat ve siyasî iktidar imkânlarına rağmen Sâhib b. Abbâd’ın nefsine düşkün olmaması ve büyüklük taslamaması onun en önemli özelliğidir. Bununla birlikte büyüklerin yanında vakarını koruyabilen bir kişiliğe sahipti. “Biz gündüzleri sultan, geceleri ihvanız” sözü (Yâkūt, VI, 186) bu özelliğini ortaya koymaktadır. Ulemâya saygılı, dostlarına karşı çok vefalıydı. Kādî Abdülcebbâr ile olan diyaloglarında saygı, Müeyyidüddevle ve Fahrüddevle ile münasebetlerinde vefa açıkça görülmektedir. Ebû Mansûr es-Seâlibî ilim ve edebiyatta ifadesine, cömertlik ve iyilikte seviyesine denk birinin karşısına çıkmadığını söylemektedir (Yetîmetü’d-dehr, III, 192). İbn Abbâd’a kin ve haset gibi kötü huylar nisbet eden Ebû Hayyân’ı reddeden İbn Hacer bu tür davranışların onun Şâfiî oluşu ile bağdaşmayacağını söylemekte, Yâkūt da MuǾcemü’l-üdebâǿ adlı eserinde (VI, 174-187) Ebû Hayyân et-Tevhîdî’yi onun hakkında uydurma şeyler yazdığı için kınamaktadır. Sâhib b. Abbâd’ın meşgul olduğu ilimleri kelâm, mezhepler tarihi, siyer, tarih, şiir, edebiyat ve filoloji şeklinde sıralamak mümkündür. Ali b. Zeyd el-Beyhakī, onun eserlerinin fihristini on cilt halinde gördüğünü, Gazneli Mahmud’un Rey’i fethettiğinde (420/1029) eserlerinin bulunduğu eve gittiğini ve “bunlar Râfizî kitapları” diyerek yakılmasını emrettiğini yazmaktadır (a.g.e., VI, 259).
Eserleri. A) Kelâm. 1. el-İbâne Ǿan meźhebi Ehli’l-Ǿadl bi’l-ĥücec el-Ķurǿân ve’l-Ǿaķl. Müellifin Mu‘tezile’nin “adl” esasını temellendirdiği ve Dehriyye, Muattıla, Berâhime gibi akımlara karşı Allah’ın birliğini ve adaletini savunduğu bu risâle ilk dönem kaynaklarında kendisine nisbet edilmemektedir (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Necef 1371; Bağdat 1383). 2. et-Teźkire fi’l-uśûli’l-ħamse (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1373). 3. Kitâbü Esmâǿillâhi sübĥânehû ve teǾâlâ ve śıfâtih. Sıfatlarla zâtın aynı olduğu esasına dayanan Mu‘tezilî görüşünün savunulduğu eserin, müellifi tarafından Muħtaśaru esmâǿillâhi ve śıfâtih adıyla bir özeti yapılmıştır. 4. Kitâbü’l-İmâme. Müellif bu eserinde Hz. Ali’nin imâmetini kabul edip onun faziletleri ve menkıbelerine yer vermekle beraber önceki halifelerin imâmetinin de câiz olduğunu söylemektedir. Bazı kaynaklarda adı Kitâb fî tafđîli ǾAlî b. Ebî Ŧâlib ve taśĥîĥi imâmeti men teķaddemeh şeklinde geçen eserin bazı parçaları günümüze intikal etmiştir. 5. Nehcü’s-sebîl fi’l-uśûl. Hz. Ali’nin faziletini ve onunla ilgili hadisleri konu edinen bir risâle olup et-Teźkire’nin devamında bir bölümü yer almaktadır. 6. Kitâbü’z-Zeydiyye. Eserde Zeydiyye mezhebinin esasları ve özellikle imâmet görüşü ortaya konmakta, sahâbenin en faziletlisinin Hz. Ali, ondan sonra Hasan ve Hüseyin olduğu kaydedilmekte, Hz. Ali’nin imâmetine dair deliller sıralanmakta, imamın kesin bir nasla sabit olmadığı beyan edilmekte ve peygamberler dışında hiç kimseden mûcize zuhur etmediği şeklinde görüşlere yer verilmektedir (nşr. Nâcî Hasan, Bağdat 1977; Beyrut 1986). Bazı kaynaklarda ona nisbet edilen Kitâbü’z-Zeydeyn de bu eser olmalıdır 7. Risâle fi’l-hidâye ve’đ-đalâle. İlk dönem kaynaklarında kendisine nisbet edilmeyen eser Allah’ın ve kulun iradesi, hayır ve şer gibi konuları içermektedir (nşr. Ali Mahfûz, Tahran 1374/1955). 8. el-Ķażâǿ ve’l-ķader. Ehl-i sünnet’in kader
anlayışının reddedilip Mu‘tezile görüşünün savunulduğu bu risâle günümüze ulaşmamıştır. 9. Nuśretü Meźâhibi’z-Zeydiyye. Sâhib b. Abbâd’ın muhtemelen Zeydîler’e karşı yaptığı bir konuşmanın bir öğrencisi tarafından kaleme alınmış şeklidir (nşr. Nâcî Hasan, Bağdat 1977). 10. er-Risâle fî aĥvâli ǾAbdi’l-Ǿažîm el-Ĥasenî. 11. Şerĥu Ķaśîdeti’ś-Śâĥib b. ǾAbbâd fî uśûli’d-dîn (şerhi Ca‘fer b. Ahmed el-Bühlûlî, nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1967).
B) Tarih. 1. ǾUnvânü’l-maǾârif ve źikrü’l-ħalâǿif. Hz. Peygamber’in hayatıyla ilgili kısa bilgilere ve halifelerin hayatındaki bazı olaylara yer verilen küçük bir risâledir (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Necef 1371; Bağdat 1383, 1385). 2. Târîħu’l-mülk ve’ħ-tilâfü’d-düvel (Yâkūt, VI, 260; Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, IV, 45). 3. Kitâbü’l-Vüzerâǿ (Yâkūt, VI, 260; Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, IV, 45). 4. Kitâbü’l-Envâr. On iki imamdan bahseden bir risâle olup bir bölümü İbn Tâvûs’un el-Yaķīn adlı kitabında mevcuttur (EI2 [İng.], III, 672).
C) Filoloji, Şiir ve Edebiyat. 1. el-Muĥîŧ fi’l-luġa. Halîl b. Ahmed’in Kitâbü’l-ǾAyn’ının mahreç ve taklîb sistemi esas alınarak yazılmış, zengin kelime hazinesine sahip, ancak şevâhidi az bir sözlüktür. Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn, 1975 ve 1978 yıllarında Bağdat’ta iki cildini yayımladığı sözlüğün tamamını son cildi indeks olmak üzere neşretmiştir (I-XI, Beyrut 1414/1994). 2. el-Farķ beyne’đ-đâd ve’ž-žâǿ (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1377/1958). 3. el-İķnâǾ fi’l-Ǿarûż ve taħrîci’l-ķavâfî (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1379; nşr. İ.M.A. el-İdkâvî, Kahire 1407/1987). Kaynaklarda ayrıca Kitâbü’l-ǾArûżi’l-Kâfî ve Kitâbü Naķżi’l-Ǿarûż adlı eserleri de geçmektedir. 4. Kitâbü’l-Keşf Ǿan mesâviǿi şiǾri’l-Mütenebbî (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Kahire 1349; Bağdat 1385/1965). Mütenebbî ile İsfahan’da yaptığı edebî konuşmalar sonunda onu reddetmek amacıyla yazdığı bu eserde müellif kendisinin Mütenebbî’den daha kabiliyetli olduğunu iddia etmektedir. Rey Kadısı Ebü’l-Hasan el-Cürcânî, el-Vesâŧa beyne’l-Mütenebbî ve ħuśûmih adlı eserinde Mütenebbî’nin hasımları arasında saydığı Sâhib b. Abbâd’ın eleştirilerine de karşılık vermiştir. 5. el-Emŝâlü’s-sâǿire min şiǾri’l-Mütenebbî (Zühdî Yeğen şerh ve neşri: Beyrut 1950; nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1958, 1965). 6. Kitâbü Dîvâni şiǾrih. Orta ve son dönem kaynaklarında zikredilen, İbn Abbâd’ın elli beş parçadan oluşan şiirlerinin toplandığı bir divandır (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Bağdat 1384). Eserdeki ana konular Mu‘tezilî düşünce ve Hz. Peygamber ile Ali evlâdının yüceltilmesine dairdir. Divanda İbn Abbâd’ın Ebü’l-Fazl İbnü’l-Amîd ve Fahrüddevle ile ilgili şiirleri de yer almaktadır. 7. Kitâbü Dîvâni resâǿilih fî Ǿaşri mücelledât. Bazı bölümleri Kitâbü’l-Kâfî fi’r-resâǿil / et-teressül adıyla müstakil olarak düzenlenmiş, risâlelerden yapılan seçmeler el-Muħtâr min resâǿili’l-Vezîr İbn ǾAbbâd adıyla basılmıştır. Abdülvehhâb Azzâm ve Şevkī Dayf bir kısım risâleleri Resâǿilü’ś-Śâĥib b. ǾAbbâd adıyla neşretmiştir (Kahire 1366/1947; bk. Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, IV, 45). 8. er-Rûznâmce. Sâhib b. Abbâd’ın Bağdat’ta Ebû Muhammed el-Vezîr el-Mühellebî ile karşılaşmasını konu edinmekte olup Muhammed Hasan Âl-i Yâsîn tarafından el-Emŝâlü’s-sâǿire ile birlikte yayımlanmıştır (Bağdat 1965). 9. el-AǾyâd ve feżâǿilü’n-nevrûz. Nüshasına henüz rastlanmamıştır. 10. el-Fuśûlü’l-edebiyye (nşr. M. Hasan Âl-i Yâsîn, Dımaşk 1982). 11. Kitâbü Cevhereti’l-Cemhere. İbn Düreyd’in Cemheretü’l-luġa adlı sözlüğünün muhtasarıdır. 12. Kitâbü’l-Vaķf ve’l-ibtidâǿ. Yazarın genç yaşta kaleme aldığı bu risâle Kur’an kıraatinde durulacak ve geçilecek yerlere dair olup Ebû Bekir İbnü’l-Enbârî’ye takdim edilmiştir. 13. Kitâbü Aħbâri Ebi’l-Aynâ.
Tabakat müellifleri arasında Sâhib b. Abbâd’a fazlaca yer ayıranların başında Ebû Hayyân et-Tevhîdî, Ebû Mansûr es-Seâlibî, İbnü’n-Neccâr ve Yâkūt el-Hamevî gelir. Câhiz ekolüne bağlı Mu‘tezilî bir müellif ve bir münekkit olan Ebû Hayyân et-Tevhîdî Rey’e gitmiş, Sâhib b. Abbâd ve İbnü’l-Amîd’le görüşüp onların yanında bir müddet kaldıktan sonra Aħlâķu’l-vezîreyn (Meŝâlibü’l-vezîreyn) adlı eserini yazmış, burada iki vezirin birçok yanlış davranışını zikretmiştir (nşr. Muhammed Tancî, Dımaşk 1965 [?]). Risâlenin bazı bölümleri müellifin el-İmtâǾ ve’l-muǿânese adlı eserinin I. cildi içinde yer almaktadır. İbn Abbâd’a Seâlibî Yetîmetü’d-dehr’de doksan, Yâkūt MuǾcemü’l-üdebâǿ adlı eserinde 150 sayfalık bölüm ayırmıştır. Onun hakkında yazılan eserlerin arasında şunlar da yer almaktadır. Muhammed b. Ali el-Hillî, ed-Dîvânü’l-maǾmûr fî medĥi’ś-Śâĥibi’l-meźkûr, Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed el-İsfahânî, Risâletü’l-İrşâd fî aĥvâli’ś-Śâĥib b. ǾAbbâd (Tahran 1312/1933), Bedevî Ahmed Tabâne, eś-Śâĥib b. ǾAbbâd: el-Vezîr el-edîb el-Ǿâlim (Kahire, ts.), Ahmed Behmenyâr, Śâĥib b. ǾAbbâd şerĥ-i Aĥvâl ve Âŝâr (Tahran 1344), M. H. Âl-i Yâsîn, eś-Śâĥib b. ǾAbbâd ĥayâtühû ve edebüh, Kâmil Muhammed Uveyda, eś-Śâĥib b. ǾAbbâd el-vezîr el-edîb ve Halîl Merdem Bek, eś-Śâĥib b. ǾAbbâd (Dımaşk 1932).
BİBLİYOGRAFYA:
Sâhib b. Abbâd, Kitâbü’z-Zeydiyye (nşr. Nâcî Hasan), Beyrut 1986, neşredenin girişi, s. 15-17; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 150; Ebû Hayyân et-Tevhîdî, el-İmtâǾ ve’l-muǿânese (nşr. Ahmed Emîn - Ahmed ez-Zeyn), Kahire 1939, I, 53-69; Ebû Mansûr es-Seâlibî, Yetîmetü’d-dehr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Kahire 1377/1957, III, 192; Sem‘ânî, el-Ensâb (Bârûdî), IV, 29-30; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VI, 168-317; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 201-203; İbn Hallikân, Vefeyât, I, 228-233; Zehebî, AǾlâmü’n-nübelâǿ, XVI, 511-514; İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, I, 413-416; İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, Kahire 1933, IV, 138, 143-144, 170-171; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 449-451; Ebü’l-Kāsım Ahmed b. Muhammed el-Hasenî el-Hüseynî el-Kūbâî el-İsfahânî, el-İrşâd fî aĥvâli’ś-Śâĥibi’l-Kâfî İsmâǾîl b. ǾAbbâd (Mâferrûhî, Meĥâsinü İśfahân içinde, nşr. Celâleddin el-Hüseynî et-Tahrânî), Tahran 1312/1933, s. 4-5, 43; Ahmed el-İskenderî - Mustafa İnânî, el-Vasîŧ fi’l-edebi’l-ǾArabî ve târîħih, Kahire 1335/1916, s. 211-212; Hediyyetü’l-Ǿârifîn,
I, 209; Ahmed Behmenyâr, Śâĥib b. ǾAbbâd Şerĥ-i Aĥvâl ve Âŝâr, Tahran 1344 hş., s. 32-54; Hüseyin Nassâr, el-MuǾcemü’l-ǾArabî: Neşǿetühû ve teŧavvürüh, Kahire 1968, I, 260-271; M. Hasan Âl-i Yâsîn, Nefâǿisü’l-maħŧûŧât, Necef 1372; a.mlf., “eś-Śâĥib b. ǾAbbâd ve kitâbühû el-Muĥîŧ fi’l-luġa”, el-Mevrid, II/4, Bağdad 1972, s. 235-244; M. Rızâ el-Hakîmî, Târîħu’l-Ǿulemâǿ Ǿabre’l-Ǿuśûri’l-muħtelife, Beyrut 1403/1983, s. 69-79; J. L. Kraemer, Humanism in the Renaissance of Islam, Leiden 1986, s. 259-272; Abdülhüseyin Ahmed el-Emînî, el-Ġadîr fi’l-Kitâb ve’s-Sünne ve’l-edeb, Tahran 1366 hş., IV, 42-81; Bedevî Ahmed Tabâne, eś-Śâĥib b. ǾAbbâd: el-Vezîr, el-edîb, el-Ǿâlim, Kahire, ts. (el-Müessesetü’l-Mısriyyetü’l-âmme), s. 15, 47-48, 115, 124, 142, 197; Ch. Pellat, “Al-Sahib Ibn Abbād”, ǾAbbasid Belles-Lettres (ed. J. Ashtiany v.dğr.), Cambridge 1990, s. 96-111; a.mlf. - Cl. Cahen, “Ibn ǾAbbād”, EI² (İng.), III, 671-673.
İlyas Çelebi