SÂGĀNÎ, Ahmed b. Muhammed
(أحمد بن محمّد الصاغاني)
Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed es-Sâgānî el-Usturlâbî (ö. 379/990)
Gözlem aletleri icat eden matematikçi-astronom.
Merv yakınlarındaki Sâgān kasabasında doğdu. Öğrenimini Bağdat’ta yaptıktan sonra riyâzî ilimler üzerinde yoğunlaşarak özellikle eski dünyadan intikal eden usturlap vb. astronomi ölçüm aletlerinin geliştirilmesi, yenilerinin icat ve imali konusunda büyük başarı gösterdi. Alanında çığır açtığına inanan öğrencileri onun talebeleri olmakla daima övünmüştür (İbnü’l-Kıftî, s. 79). Büveyhî Hükümdarı Şerefüddevle, Bağdat’ta bir rasathâne yaptırdığında yedi gezegeni gözlemlemek üzere Kûhî’yi görevlendirdi. Sâgānî’nin Kûhî ile birlikte çalıştığı ve gözlemlerin kendi icat ettiği aletlerle yapıldığı, sonucun iki ayrı tutanakla tesbit edilip kadı, âlim ve şahitlere imzalatıldığı, Sâgānî’nin de bu tutanaklarda imzasının bulunduğu bilinmektedir (a.g.e., s. 353). Bîrûnî, Sâgānî’nin günümüze ulaşmayan Ķavânînü Ǿilmi’l-heyǿe adlı eserinde verdiği, 374 (984) yılında ekliptiğin eğiminin ve Bağdat’ın enleminin ölçümüyle ilgili bilgileri kitabına almış, onun bu değerleri 23° 35' ve 33° 20' olarak bulduğunu, yine onun güneşin baş ucu noktasının (zenit) yüksekliğini tayin amacıyla 376’da (20 Mart 986 - 19 Mart 987 arası) Bağdat’ın Yezdicerdî semtinde mevsimlerin uzunluğunu ölçerek baş ucu yüksekliği için Batlamyus’unkinden farklı bir yöntemle 82° 52' 33'' değerini hesapladığını bildirmiştir (Taĥdîdü nihâyâti’l-emâkin, s. 72; el-Ķānûnü’l-MesǾûdî, II, 659-660). Sâgānî’nin başarılarını anlatırken onun güneşin hareket denklemini belirlediğini de ifade eden Bîrûnî, Sâbit b. Kurre’den naklen yerkürenin çevresini ölçmek için Halife Me’mûn’un izniyle bir seyahat yaptığını bildirmekteyse de bu zaman bakımından mümkün değildir.
Eserleri. 1. Kitâb fî keyfiyyeti tasŧîĥi’l-küre Ǿalâ saŧĥi’l-usŧurlâb. Sâgānî’nin kendine özgü bir yöntem uyguladığı eser Fuat Sezgin tarafından derlenen er-Resâǿilü’l-müteferriķa içinde yedinci risâle olarak yayımlanmıştır (Haydarâbâd 1948). 2. Risâle fi’s-sâǾati’l-maǾmûle Ǿalâ śafâǿiĥi’l-usŧurlâb. Oxford Bodleian Library’de (nr. 940/3) bir nüshası bulunmaktadır. 3. Maķāle fi’l-ebǾâd ve’l-ecrâm. Gezegenlerin ve yıldızların uzaklık ve hacimlerini inceleyen bu eserin bir nüshası Şam Zâhiriyye Kütüphanesi’nde kayıtlıdır (nr. 4871/12). 4. Risâle fî Ǿameli đılǾi’l-müsebbaǾ Ǿalâ mütesâvi’l-ađlâǾ fi’d-dâǿire (Bibliothèque Nationale, nr. 4821/4). 5. Ķavânînü Ǿilmi’l-heyǿe. Bîrûnî tarafından zikredilmiştir. 6. Maķāle fî münâzaǾa ceret beynî ve müneccimi’r-Rey fî mesǿeletin min maǾrifeti’l-usŧurlâb (eserleri için ayrıca bk. GAS, VI, 217-218; Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 88-89).
BİBLİYOGRAFYA:
Bîrûnî, Taĥdîdü nihâyâti’l-emâkin (nşr. Muhammed b. Tâvît Tancî), Ankara 1962, s. 72; a.mlf., el-Ķānûnü’l-MesǾûdî (nşr. Seyyid Hasan Bârânî), Haydarâbâd 1374/1955, II, 659-660; İbnü’l-Kıftî, İħbârü’l-Ǿulemâǿ (Lippert), s. 79, 353; Suter, Die Mathematiker, s. 65; Brockelmann, GAL Suppl., I, 400; Aydın Sayılı, The Observatory in Islam, Ankara 1960, s. 110-115; Sezgin, GAS, V, 311; VI, 217-218; VII, 407; Sarton, Introduction, I, 666; Ebü’l-Kāsım Kurbânî, Zindegînâme-i Riyâżîdânân-ı Devre-i İslâmî, Tahran 1365 hş., s. 292-295; B. A. Rosenfeld - Ekmeleddin İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilization and Their Works (7th-19th c.), İstanbul 2003, s. 88-89.
Ferruh Müftüoğlu