SÂBİT b. EBÛ SÂBİT
(ثابت بن أبي ثابت)
Ebû Muhammed Sâbit b. Ebî Sâbit Saîd el-Kûfî el-Lugavî (ö. III./IX. yüzyılın sonları)
Lugat âlimi.
İbnü’n-Nedîm babasının adını Saîd olarak kaydetmekle birlikte (el-Fihrist, s. 138) diğer kaynaklarda Abdülazîz, Muhammed, Abdullah, Ali ve Amr şeklinde farklı rivayetler yer almaktadır. Oğlunun adının Abdülazîz olması babasının adının da Abdülazîz olma ihtimalini güçlendirmektedir (Kitâbü’l-Farķ, neşredenin girişi, s. 7). Yâkūt el-Hamevî ve Süyûtî aynı özellikleri ve aynı eserleri izâfe ederek anlattıkları, sadece baba adları farklı iki Sâbit’ten söz etmekteyse de Süyûtî ikisinin aynı şahıs olabileceğini belirtmektedir (a.g.e., a.y.). Sâbit’in, eserlerinde Ali b. Hamza el-Kisâî’den (ö. 189/805) doğrudan nakiller yaptığı (Ħalķu’l-insân, s. 8, 86, 143, 274; Kitâbü’l-Farķ, s. 38, 66, 79, 92) göz önünde bulundurularak 170-180 (786-796) yılları arasında doğduğunu söylemek mümkündür.
Kardeşi Ali ile birlikte Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm’ın en seçkin öğrencilerinden olan Sâbit onun eserlerini kendisinden okudu. Aynı zamanda hattının düzgün olması sebebiyle hocasının eserlerini yazıyordu. Kitaplarında Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Mübârek el-Yezîdî, Ebû Ubeyde et-Teymî, Asmaî, Ebû Amr eş-Şeybânî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Abdullah İbnü’l-A‘râbî, İbn Sellâm el-Cumahî, Ebû Zeyd el-Ensârî, Ahmed b. Hâtim el-Bâhilî ve Seleme b. Âsım’dan doğrudan nakillerde bulundu. Ayrıca fasih bedevîlerden dil ve lugat malzemesi derledi. Kûfe mektebinin dördüncü tabakasını oluşturan lugatçı ve nahivciler arasında yer alan Sâbit fıkıh ve kıraat alanında da kendini yetiştirdi, Hüseyin b. Meyyân ondan kıraatlere dair rivayetlerde bulundu. İbnü’s-Sikkît’in kâtibi Abdullah b. Rüstem er-Rüstemî ile ileri gelen öğrencilerinden Dâvûd b. Muhammed el-Mervezî ve kendi oğlu Abdülazîz onun öğrencilerindendir. Sâbit’in, Ferrâ’nın talebesi Seleme b. Âsım’dan (ö. 270/883’ten sonra) rivayet ettiğine ve kardeşi Ali b. Ebû Sâbit 287 (900) yılında öldüğüne göre III. (IX.) yüzyılın sonlarına doğru vefat ettiği söylenebilir.
Eserleri. 1. Ħalķu’l-insân. İnsan vücudundaki organlarla onların özellikleri ve işleyişleriyle ilgili kelime ve ifadeleri içeren bir kavram sözlüğü olup Fîrûzâbâdî bu çalışmanın kendi alanında eşsiz olduğunu belirtir (el-Bülġa, s. 45). En hacimli kavram sözlüğü olan İbn Sîde’nin el-Muħaśśaś’ında bu eserden çok miktarda aktarma yer alır. Bir sözlük olmasına rağmen anlatıma katılan edebî çeşni kitaba zevkle okunmasını sağlayacak bir nitelik kazandırmıştır. Eser Abdüssettâr Ahmed Ferrâc tarafından neşredilmiştir (Küveyt 1965, 1985). Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Ħalķu’l-insân’ın Hizânetü’l-Karaviyyîn’de (Rabat) nâşirin görmediği ikinci bir nüshasını tesbit etmiş ve bunu bir makaleyle tanıtarak aradaki farkları göstermiştir (MMLADm., LI/2 [1976], s. 359-364). 2. Kitâbü’l-Farķ (beyne tesmiyeti cevârihi’l-insân ve tesmiyeti cevârihi ġayrihî mine’l-ĥayevân). Ħalķu’l-insân’ın tamamlayıcısı niteliğinde olan kitapta insan organlarına karşılık olarak diğer hayvanlarda bulunan organların görevleri ve işleyişleriyle ilgili kelimelerle bunlar arasındaki isimlendirme farkları ve sıfatları açıklanır. İbnü’l-Kıftî, Sâbit’in bu eserini çok başarılı bulduğunu, tertibindeki sistem sayesinde eserden rahatça faydalanıldığını söyler (İnbâhü’r-ruvât, I, 296). Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Hizânetü’l-Karaviyyîn’de (nr. 834/40) bu eserin de Ferrâc’ın görmediği ikinci bir nüshasını tesbit etmiş ve anılan yazıda bu nüsha hakkında bilgi vererek iki eser arasındaki bazı tedâhüllere işaret etmiştir (a.g.e., a.y.). Ħalķu’l-insân’da ve bu eserde yer alan kelime ve terimlerden modern tıp ve sağlık bilimlerinde Batı terimlerine Arapça karşılıklar bulmada yararlanılabileceği görülmektedir. Her iki eser birçok sözlüğün temel kaynakları arasında yer almıştır. Kitâbü’l-Farķ Muhammed el-Fâsî (Rabat 1974) ve Hâtim Sâlih ed-Dâmin (bk. bibl.) tarafından önce el-Mevrid dergisinde, daha sonra Ebû Hâtim es-Sicistânî’nin aynı adı taşıyan eseriyle birlikte Kitâbân fi’l-farķ adıyla yayımlanmıştır (Beyrut 1407/1987). Muhammed el-Fâsî neşrinin hatalarına dair İbrâhim es-Sâmerrâî bir tenkit yazısı kaleme almıştır (bk. bibl.). Sâbit’in diğer eserleri şunlardır: Ħalķu’l-feres, Kitâbü’l-Vuĥûş, Kitâbü’z-Zecri ve’d-duǾâǿ, Kitâbü’n-NuǾût ve’ś-śıfât, Kitâbü’l-Ķırâǿât, Kitâb fi’n-nâsiħ ve’l-mensûħ, Kitâbü Tefsîri ġarîbi’l-ĥadîŝ, Kitâb fi’ş-şiǾr, Kitâb fi’l-Ǿarûż, Kitâbü Muħtaśari’l-ǾArabiyye, Kitâbü Laĥn (el-Ǿâmme) ve Kitâbü FeǾale ve efǾale (Sezgin, VIII, 136-137; IX, 315).
BİBLİYOGRAFYA:
Sâbit b. Ebû Sâbit, Ħalķu’l-insân (nşr. Abdüssettâr Ahmed Ferrâc), Küveyt 1985, neşredenin girişi, s. e-d; a.mlf., Kitâbü’l-Farķ (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, el-Mevrid içinde), XIII/1, Bağdad 1984, s. 75-126; XIII/2 (1984), s. 61-102 (ayrı basım, Beyrut 1405/1985, neşredenin girişi, s. 5-12); a.e. (nşr. Hâtim Sâlih ed-Dâmin, Kitâbân fi’l-farķ içinde), Beyrut 1407/1987, neşredenin girişi, s. 3-10; İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (nşr. Nâhid Abbas Osman), Devha 1985, s. 138; Ebû Bekir ez-Zübeydî, Ŧabaķātü’n-naĥviyyîn ve’l-luġaviyyîn (nşr. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim), Kahire 1373/1954, s. 225; Yâkūt, MuǾcemü’l-üdebâǿ, VII, 140-141; İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 296; Abdülbâkī b. Abdülmecîd el-Yemânî, İşâretü’t-taǾyîn fî terâcimi’n-nüĥât ve’l-luġaviyyîn (nşr. Abdülmecîd Diyâb), Riyad 1406/1986, s. 71; Fîrûzâbâdî, el-Bülġa fî terâcimi eǿimmeti’n-naĥv ve’l-luġa (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1972, s. 45; Süyûtî, Buġyetü’l-vuǾât, I, 481; Ziriklî, el-AǾlâm, II, 97; Sezgin, GAS, VIII, 136-137; IX, 315; Muhammed el-Fâsî, “Kitâbü’l-Farķ”, el-Baĥŝü’l-Ǿilmî, sy. 12, Rabat 1968, s. 7-14; Ch. Pellat, “Şābit b. Ebī Şābit, Kitāb al-Farq”, Arabica, XIII/3, Leiden 1975, s. 324-325; İbrâhim es-Sâmerrâî, “Kitâbü’l-Farķ”, MMMA (Kahire), XXII/1 (1976), s. 147-161; Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, “Kitâbü’l-Farķ”, MMLADm., LI/2 (1976), s. 359-364.
Zülfikar Tüccar