SABBÂN
(الصبّان)
Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî es-Sabbân el-Mısrî (ö. 1206/1792)
Arap dili ve edebiyatı âlimi.
Kahire’de doğdu ve öğrenimini burada yaptı. Çeşitli hocalardan İslâmî ilimlerin yanı sıra Arap dili ve edebiyatı, astronomi ve matematik dersleri aldı. Abdülvehhâb el-Afîfî’den Şâzelî tarikatının esasları ile zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrendi. Bu tarikatın ileri gelenlerinden olan ve kendisine “Ebü’l-irfân” künyesini veren Muhammed Sâdât b. Vefâ’dan istifade etti. 1170 (1756-57) yılından itibaren vefatına (1188/1774) kadar zamanının çoğunu Hanefî fakihi, astronomi ve hendese âlimi Hasan b. İbrâhim el-Cebertî ile geçirdi. Daha sonra onun oğlu ve ǾAcâǿibü’l-âŝâr’ın müellifi Abdurrahman el-Cebertî ile birlikte oldu. Bu arada Ebü’l-Envâr b. Vefâ’ya intisap etti. Özellikle Mısır ve Suriye’de tanınan Sabbân çok sayıda öğrenci yetiştirdi. İmam Şâfiî Türbesi’nde muvakkitlik yaptıktan sonra Ebü’z-Zeheb Muhammed Bey, Ezher’in karşısındaki camisini inşa ettirince burada muvakkit oldu. Tatarzâde (Tatarcık) Abdullah Efendi kadı olarak Kahire’ye geldiğinde şöhretlerini duyduğu Sabbân ve matematik âlimi Muhammed b. Mûsâ el-Cenâcî ile yakından ilgilendi. Sabbân Kethüdâ Hasan Paşa’dan da saygı gördü ve Hasan Paşa vali olunca kendisine maaş bağlandı. Cemâziyelevvel 1206’da (Ocak 1792) vebadan öldü ve Bustân Mezarlığı’na defnedildi.
Eserleri. A) Dil ve Edebiyat. 1. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Üşmûnî (Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, Ĥâşiyetü’ś-Śabbân). Sabbân’a şöhretini sağlayan en hacimli eseri olup Nûreddin Ali b. Muhammed el-Üşmûnî’nin İbn Mâlik’in Elfiyye’sine yazdığı şerhin hâşiyesidir. Değişik ciltler halinde birçok baskısı yapılmıştır (Ebü’l-Vefâ Nâsır el-Hûrînî’nin tashihi ile, Kahire 1273, 1280, 1288, 1298, 1305, 1344; Rıdvân Muhammed Rıdvân’ın tashihi ile, Kahire 1931). 2. el-Kâfiyetü’ş-şâfiye (eş-Şâfiyetü’l-kâfiye) fî Ǿilmeyi’l-Ǿarûż ve’l-ķāfiye. Bu manzum risâle müellifi tarafından kaleme alınan şerhiyle birlikte basılmıştır (bir mecmua içinde, Kahire 1288, 1304, 1306, 1321, 1323, 1331; Şerĥu’l-Kâfiye, Kahire 1307). Esere Ahmed b. Abdülkerîm et-Tirmânînî de şerh yazmıştır (Miftâĥu künûzi’l-Ǿâfiye, Muhammed b. Suûd Üniversitesi Ktp., nr. 3853). 3. er-Risâletü’l-beyâniyye
(Risâle fî Ǿilmi’l-beyân; Kahire 1315). Eser için Muhammed İlîş (Kahire 1281), Mahlûf b. Muhammed el-Minyâvî (Kahire 1285) ve Muhammed b. Muhammed el-Embâbî (nşr. Mahmûd b. Mustafa, Kahire 1315) tarafından birer hâşiye kaleme alınmıştır. 4. Risâle fi’l-istiǾârât (müellif nüshası için bk. Brockelmann, GAL, II, 372; C. Zeydân, III, 304). 5. Urcûze fi’l-Ǿarûż. Müellife ait şerhiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1307). 6. Urcûze fî nažmi’l-müŝelleŝât (Müŝelleŝât fi’l-luġa). Üç harekeyle de okunabilen kelimelere dair bir sözlüktür. 7. Risâle fî taĥķīķi miǾyâri’l-vezn “mifǾal” (Brockelmann, GAL Suppl., II, 400). 8. Şerĥ Ǿalâ Tecrîdi’l-Bennânî. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Telħîśü’l-Miftâĥ’a yazdığı Muħtaśarü’l-meǾânî adlı şerhe Sabbân’ın öğrencisi Mustafa b. Muhammed el-Bennânî tarafından yazılan Tecrîd adlı hâşiyenin şerhidir (Kahire 1297). 9. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’s-Semerķandiyye. Ebü’l-Kāsım b. Ebû Bekir el-Leysî es-Semerkandî’nin Ferâǿidü’l-fevâǿid (er-Risâletü’s-Semerķandiyye) adıyla tanınan istiare konusundaki risâlesine İsâmüddin el-İsferâyînî’nin yazdığı şerhe hâşiyedir (Kahire 1282, 1286, 1299, 1303).
B) Diğer Eserleri. 1. İsǾâfü’r-râġıbîn fî sîreti (siyeri)’l-Muśŧafâ ve feżâǿili âli beytihi’ŧ-ŧâhirîn (Kahire 1273, 1276, 1281, 1290, 1297, 1302, 1304, 1306, 1307, 1315, 1317, 1323; Bombay 1290 ve Mü’min eş-Şeblencî’nin Nûrü’l-ebśâr’ı kenarında, Kahire 1290, 1298, 1308, 1929). 2. İtĥâfü ehli’l-İslâm bimâ yeteǾallaķu bi’l-Muśŧafâ ve ehli beytih (Brockelmann, GAL Suppl., II, 399; C. Zeydân, III, 304). 3. Nažmü esmâǿi ehli’l-Bedr. Mustafa b. Muhammed el-Bennânî tarafından Ravżatü’ŧ-ŧâlibîn adıyla şerhedilmiştir (Brockelmann, GAL, II, 372). 4. Manžûme fî Ǿilmi muśŧalaĥi’l-ĥadîŝ. 600 beyit olup MecmûǾ min mühimmâti’l-mütûn içinde basılmıştır (Kahire 1280, 1286, 1295; İskenderiye 1302, 1371/1952). 5. er-Risâletü’l-kübrâ fi’l-besmele ve’l-ĥamdele (Kahire 1291, 1297, 1301, 1308). Risâleyi Muhammed b. Muhammed es-Sünbâvî şerhetmiştir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 399). 6. Ĥâşiye Ǿalâ muķaddimeti CemǾi’l-cevâmiǾ li-Tâciddîn es-Sübkî (Ezher Ktp., nr. 1029). 7. Risâle fî Ǿilmi’l-heyǿet (Brockelmann, GAL, II, 372). 8. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi’l-Mollâvî Ǿale’s-Süllem li’l-Aħđarî. Abdurrahman b. Muhammed el-Ahdarî’nin mantıka dair es-Süllemü’l-mürevnaķ adlı doksan dört beyitlik urcûzesine Ahmed b. Abdülfettâh el-Mollâvî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Kahire 1285, 1305, 1310, 1311, 1319, 1321, 1325). 9. Ĥâşiye Ǿalâ Şerĥi Mollâ Ĥanefî Ǿale’r-Risâleti’l-ǾAđudiyye fî âdâbi’l-baĥŝ ve’l-münâžara. Adudüddin el-Îcî’nin istidlâl yolu ve metotlarıyla tartışma usulünün kurallarını içeren risâlesine Molla Muhammed et-Tirmizî el-Hanefî’nin yazdığı şerhin (er-Risâletü’l-Ĥanefiyye) hâşiyesidir (Kahire 1303, 1310).
BİBLİYOGRAFYA:
Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr, II, 137-140; Baytâr, Ĥilyetü’l-beşer (nşr. M. Behcet el-Baytâr), Beyrut 1413/1993, s. 1384-1393; Serkîs, MuǾcem, II, 1194-1195; Brockelmann, GAL, II, 268, 371-372; Suppl., II, 399-400; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 349; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 17-18; Fuâd Seyyid, Fihristü’l-maħŧûŧât, Kahire 1380/1961, I, 241-242; C. Zeydân, Âdâb, III, 304; Sâlihiyye, el-MuǾcemü’ş-şâmil, II, 448-449.
Zülfikar Tüccar