ŞA‘RÂVÎ
(الشعراوي)
(1911-1998)
Mısırlı âlim.
Muhammed Mütevellî eş-Şa‘râvî 15 Nisan 1911’de Mısır’ın Dekahliye muhafazasının Mîtgamr şehrine bağlı Dekādûs köyünde doğdu. İlk öğreniminin ardından Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledi ve 1926’da Ezher’in Zekāzîk’teki ilkokuluna kaydoldu, 1932’de lise bölümüne başladı. Henüz lisede iken Vefd Partisi’ni, dolayısıyla Mustafa en-Nehhâs’ı destekledi. Dinî konuların yanı sıra içtimaî ve siyasî meselelerle de meşgul oldu; öğrenci hareketlerine katıldı ve talebe birliğinin başkanlığını yaptı. 1934’te öğrenci olayları sırasında tutuklandı ve bir ay kadar hapiste kaldı. Liseden sonra 1936’da Kahire’ye giderek Ezher’e bağlı Külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye’ye girdi. Buradaki hocaları arasında o sırada Ezher şeyhi olan Muhammed Mustafa el-Merâgī, Ahmed Yûsuf Necâtî, Ahmed İmâre ve İbrâhim Hamrûş gibi âlimler vardı. Ayrıca İhvân-ı Müslimîn lideri Hasan el-Bennâ’dan özel ders aldı. Ancak Vefd Partisi’ni desteklemesi İhvân-ı Müslimîn ile arasının açılmasına sebep oldu. 1941’de fakülteyi bitirdi ve 1943’te öğretmenlik diploması aldı. Ardından Ezher’in Tanta, İskenderiye ve Zekāzîk’teki okullarında öğretmenlik yaptı. 1950’de Mekke’deki Melik Abdülazîz Üniversitesi’nin Külliyyetü’ş-şerîa bölümünde hoca olarak çalışmaya başladı. 1960’ta Ezher’e bağlı Tanta’daki okulun, ertesi yıl Evkaf Bakanlığı’nda davet ve fikirle ilgili bölümün müdürlüğüne getirildi. 1962’de Ezher’de ulûm-i Arabiyye müfettişliğine, 1964’te Ezher Şeyhi Hasan Me’mûn’un sekreterlik işlerine müdür tayin edildi. 1966’da, Fransız işgalinden henüz yeni kurtulup eğitim dili olarak Arapça’yı yerleştirmeye çalışan Cezayir’e destek olmak amacıyla Ezher’den bu ülkeye gönderilen Arap dili uzmanları grubuna başkanlık etti ve orada ders verdi. 1970’te Melik Abdülazîz Üniversitesi’nin Külliyyetü’ş-şerîa bölümünde misafir hoca sıfatıyla çalışmaya başladı. 1972’de aynı üniversitenin ed-Dirâsâtü’l-ulyâ kısmının başkanlığına getirildi. 1975’te Mısır’a döndü ve Ezher’den sorumlu bakanlık bünyesinde genel müdür oldu. Aynı yıl Mısır televizyonunda “Nûrun alâ nûr” adlı haftalık programlarına başladı. Nisan 1976’da yaş haddinden emekliye ayrıldıktan sonra Kasım 1976 - Ekim 1978 arasında Memdûh Sâlim’in başbakanlığındaki hükümette Evkaf’tan ve Ezher’den sorumlu bakan olarak görev yaptı. Bakanlığı esnasında Mısır’da kurulan ilk İslâmî banka olan Banku Faysal’ın kuruluşuna izin veren karara imza attı. Bu sırada Mısır televizyonunda cuma günleri yayımlanan tefsir derslerine başladı. Bu programları çok geniş kitleler tarafından ilgiyle takip edildi. 1980’de Mısır Şûrâ Meclisi’ne üye seçildi. Uzun süren bir hastalıktan sonra 17 Haziran 1998’de Kahire’de vefat etti ve Dekâdûs köyünde defnedildi. Şa‘râvî 1983’te Cumhuriyet, 1988’de Devlet Takdir ödülüne lâyık görülmüş, 1998’de Dübey Yılın Şahsiyeti ödülünü almıştır. 1985’te Menûfiye Üniversitesi, 1990’da Mansûre Üniversitesi kendisine fahrî doktorluk unvanı vermiştir. Çeşitli müesseselerin oluşturduğu kurullarda yer almış, 1980’de Ezher’in itibarlı kurumlarından olan Mecmau’l-buhûsi’l-İslâmiyye’ye ve 1988’de Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’ye üye seçilmiştir.
Çok yönlü kişiliğiyle farklı makamlarda bulunan Şa‘râvî Avrupa, Amerika, Asya ve Afrika’daki pek çok ülkeye seyahat etmiş ve çeşitli toplantılara katılmıştır. Devlet başkanları Enver Sedat ve Hüsnü Mübârek’le iyi ilişkiler kurmuş, Enver Sedat, İsrail ile Camp David Antlaşması’nı yapmak üzere Amerika Birleşik Devletleri’ne gittiği zaman o da yanında bulunmuştur. Birleşmiş Milletler’de ilk cuma namazını kıldırarak burada hutbe okumuştur. İslâm’ın siyasî ideolojilerle ilişkisi olmadığını belirten Şa‘râvî bütün gruplara ve cemaatlere mesafeli davranmıştır. Enver Sedat’ın radikal bir örgütün mensupları tarafından öldürülmesinin ardından aşırı gruplara karşı halkın ve özellikle gençliğin dinî konularda eğitilmesi gerektiğini belirten Şa‘râvî sistemi de eleştirmekten geri durmamıştır. Problemler ortaya çıktıktan sonra İslâm’da çare arandığını ve bütüncül değil tek yönlü bir bakışla bazı iyileştirmeler yapılması yolu izlendiği için bir taraf düzelirken diğer taraftan başka problemlerin ortaya çıktığına dikkat çekmiştir.
1970’li yılların sonundan itibaren Mısır’daki dinî hayat üzerinde etkili olan ve klasik anlamda bir âlim olmaktan çok, geniş kitlelere hitap eden bir vâiz olma özelliği öne çıkan Şa‘râvî’yi, Mısır ve Arap ülkeleri başta olmak üzere dünyanın pek çok bölgesinde ilgiyle takip edilen hutbe, vaaz ve irşad faaliyetleri şöhrete ulaştırmış, fasih Arapça yerine halk dilini kullanması geniş kitleler tarafından izlenmesini kolaylaştırmıştır. Adına yayımlanan kitaplar geniş bir okuyucu kitlesi bulmuş, el-Ehrâm ve el-Aħbâr gibi yarı resmî gazetelerde her gün onun sözlerine yer verilmiştir. Halk kitleleri yanında resmî makamlarca da kabul görmesinde İslâm’ın siyaset üstü bir din olduğunu savunması ve aşırı grupları eleştirmesi etkili olmuştur. Klasik mânada bir Kur’an müfessiri olmayan Şa‘râvî yaptığı sohbetlerde âyetleri tefsir ederken önce kelimelerin sözlük anlamlarını ve delâlet ettikleri mânaları belirttikten sonra
âyetleri sade bir üslûpla açıklar, ardından diğer âyet ve hadislerle bağlantısını kurardı. Çok sayıda fetva veren Şa‘râvî kendisine yöneltilen sorular çerçevesinde kadın konusunda da pek çok görüş belirtmiştir. Onun özellikle kadınların mecbur kalmadıkça aktif olarak çalışma hayatına katılmasını reddeden görüşleri kadın hakları savunucuları tarafından eleştirilmiştir.
Eserleri. Şa‘râvî verdiği mülâkatlarda kendisinin hiçbir zaman kitap telif işiyle meşgul olmadığını belirtmiş olmasına rağmen (M. Yâsîn Cezer, s. 211; Muhammed el-Bâz, s. 199 vd.; el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, XI, 711 vd.) onun adıyla yayımlanan altmışın üzerinde kitap ve risâle mevcuttur. Pek çoğu başta İngilizce olmak üzere çeşitli dillere çevrilen bu eserler genellikle Şa‘râvî’nin konuşmalarının yazılı hale getirilmesi veya onunla yapılan mülâkatların, verdiği derslerin derlenmesiyle oluşturulmuştur. Kendisi hayatta iken bu eserlerin neşredilmesine karşı çıkmadığı gibi bir kısmını basılmadan önce gözden geçirmiştir. Vefatından sonra da onun adına kitaplar çıkmaya devam etmektedir. Kitapların çoğu nâşirler tarafından yayıma hazırlanırken konuşma dilinden yazı diline aktarılmış, dipnotlarla desteklenmiş, bazan da hadislerin kaynakları gösterilmiştir. Muhammed el-Bâz bu durumu eleştirir ve Şa‘râvî’nin adını taşıyan kitaplarda değişik fikirler ortaya konduğunu söyler (Muĥâkemetü’ş-ŞaǾrâvî, s. 200 vd.). Kur’an ve Sünnet: Ħavâŧırî ĥavle’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (1. cilt, haz. Münîr Âmir, baskı yeri yok [Kahire], 1402; haz. Ahmed Ömer Hâşim, I-LVI, Kahire 1991-1993; Şa‘râvî’nin 1980’li yılların başından itibaren cuma günleri televizyonda yaptığı Kur’an tefsirine dair konuşmalarından oluşan eserin bazı bölümleri sûreler halinde önceden yayımlanmıştır); Münteħab min tefsîri’l-Ķurǿâni’l-Kerîm (I-III, Beyrut 1981); MuǾcizetü’l-Ķurǿân (I-XI, Kahire 1980-1989; eserin bir bölümü M. Sait Şimşek tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir [Konya 1993]); Muĥammed Resûlullāh (baskı yeri yok [Kahire], ts. [1989]); İnkârü’ş-şefâǾa: Muĥâvele cedîde li’t-taǾn fi’s-sünne ve’t-tahaccüm (der. ve tah. Abdullah Haccâc, Kahire 1999). Akaid: Şübühât ve ebâŧîlü ħuśûmi’l-İslâm ve’r-red Ǿaleyhâ (Beyrut, Dârü’l-kalem, ts.); ǾAķīdetü’l-müslim (der. ve haz. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire, ts.); el-Ķażâǿ ve’l-ķader (haz. Ahmed Ferec, Kahire 1975); el-İsrâ ve’l-MiǾrâc (Kahire 1975); Ǿİlmü’l-ġayb ve ŧuġyânü’l-insân (haz. İmâd Abdüllatîf, baskı yeri yok, 1980); el-İslâm: ǾAķīde ve menhec (baskı yeri yok [Kahire], 1980); Keyfe nefhemü’l-İslâm (Beyrut 1982); Hâźâ hüve’l-İslâm (2. bs., Kahire 1985); el-Edilletü’l-mâddiyye Ǿalâ vücûdi’llâh (Beyrut 1990); Redden Ǿale’l-melâĥide ve’l-Ǿalmâniyyîn (haz. Atıyye ed-Desûkī Ömer, Muhammed Abdullah Bedr, baskı yeri yok [Kahire], 1995); MuǾcizâtü’l-enbiyâǿ ve’r-rusül (Kahire 1993). Fıkıh: Ķađâyâ İslâmiyye (haz. Mecdî el-Hafnâvî, Kahire 1980); 100 suǿâl ve cevâb fi’l-fıķhi’l-İslâmî (der. ve haz. Abdülkādir Ahmed Atâ, Kahire, ts.); Esǿile ĥarice ve ecvibe śarîĥa (Beyrut 1982); Lebbeyk Allāhümme lebbeyk (Kahire 1400); Fıķhü’l-merǿeti’l-müslime (der. ve haz. Âdil Hüseyin, Kahire 1998); Aĥkâmü’z-zevâc ve’ŧ-ŧalâķ ve’l-hulǾ (Kahire 2000); el-Fetâvâ: Küllü mâ yehümmü’l-müslim fî ĥayâtih ve yevmih ve ġadih (haz. Seyyid el-Cümeylî, I-III, Beyrut 1983); el-CâmiǾ li’l-fetâvâ (haz. Muhammed Hasan Muhammed, Kahire 1992); Ħuŧabü’l-cumǾa ve’l-Ǿîdeyn ve feżâǿilü’l-cumǾa ve aĥkâmühâ fi’l-Ķurǿân ve’s-sünne (Kahire, ts.). Şa‘râvî’nin fetvaları ayrıca Ahmed Zeyn tarafından Ĥivâr maǾa’ş-Şeyħ Muĥammed Mütevellî eş-ŞaǾrâvî ve ķađâya’l-Ǿaśr: el-Fetâva’l-kübrâ (Kahire 1987), Mahmûd Fevzî tarafından eş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî ve ķađâyâ İslâmiyye ĥâǿira tebĥaŝ Ǿan ĥulûl (Kahire, ts. [1996]) ve eş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî ve fetâva’l-Ǿaśr (baskı yeri yok, ts.) adıyla yayımlanmıştır. Şa‘râvî’nin diğer eserleri de şunlardır: el-İslâm beyne’r-reǿsümâliyye ve’ş-şüyûǾiyye (baskı yeri yok [Kahire], Dârü’l-müslim, 1980); Min feyżi’r-Raĥmân fî terbiyeti’l-insân (I-II, Kahire 1980-1981); Eĥâdîŝ ile’ş-şebâb (Riyad, ts.); ǾAlâ mâǿideti’l-fikri’l-İslâmî (Beyrut 1980); el-İslâm ĥadâŝe ve ĥađâre (Beyrut 1980); el-İslâm ve ĥareketü’l-ĥayât (Kahire, ts. [1980]); eŧ-Ŧarîķ ile’llāh (Kahire 1980); Ârâǿü’ş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî fî ĥarbi’l-Ħalîc (Kahire 1991); el-Ħilâfe: Ħalķu’l-kevn, el-hedef ve’l-menhec (Kahire 1992); el-Veśâyâ (Kahire 2001); Ķıśaśü’l-enbiyâǿ (haz. Minşâvî Gānim Câbir, I-V, Kahire, ts. [1996]).
BİBLİYOGRAFYA:
Hava Lazarus-Yafeh, “Muhammad Mutawalli al-Sha’rawi: A Portrait of a Contamporary ‘Alim in Egypt”, Islam, Nationalism an Radicalism in Egypt and Sudan (ed. G. R. Warburg - U. M. Kupferschimidt), New York 1983, s. 281-297; M. Yâsîn Cezer, eş-Şeyħu’l-İmâm dâǾiyetü’l-İslâm Muĥammed Mütevellî eş-ŞaǾrâvî: ǾÂlimü Ǿaśrih fî Ǿuyûni muǾâśırîh, Kahire, ts. (Mektebetü’t-türâsi’l-İslâmî); Ebü’l-Hasan Abdürrâzık, eş-Şeyħu’l-İmâm Muĥammed Mütevellî eş-ŞaǾrâvî fi’l-ĥükm ve’s-siyâse, Cîze 1990; Mahmûd Fevzî, eş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî beyne’l-İslâm ve’s-siyâse, Kahire 1990; M. Mustafa, Riĥle fî aǾmâķı’ş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî beyne’d-dîn ve’d-dünyâ, Kahire 1991; M. Safvet el-Emîn, eş-Şeyħ Muĥammed Mütevellî eş-ŞaǾrâvî: Ĥayâtî min Deķādûs ile’l-vizâre, İskenderiye 1992; Senâ es-Saîd, eş-ŞaǾrâvî beyne’s-siyâse ve’d-dîn, Kahire 1997; Muhammed el-Bâz, Muĥâkemetü’ş-ŞaǾrâvî: eş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî mâ lehû ve mâ Ǿaleyh, Kahire 1997; M. Zâyid, Müźekkirâtü imâmi’d-duǾât: er-Râvî hüve’ş-ŞaǾrâvî, Kahire 1998; İbrâhim Abdülazîz, Menhecü’ş-Şeyħ eş-ŞaǾrâvî li-ıślâĥi’l-müctemaǾ, Kahire 1998; M. Receb el-Beyyûmî, Muĥammed Mütevellî eş-ŞaǾrâvî: Cevle fî fikrihi’l-mevsûǾî el-faśîĥ, Kahire 1999; Tuğrul Tezcan, Muhammed Mütevellî eş-Şa’râvî’nin Hayatı ve Tefsir Anlayışı (yüksek lisans tezi, 2001), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü; R. Tottoli, “L’Introduzione al-Tafsir dello Sayh al-Sa‘rawi”, Annali di Ca’ Foscari: Rivista della Facoltà di Lingue e Letterature Straniere dell’Università di Venezia, XXXII/3, Padova 1993, s. 63-82; Johannes J. G. Jansen, “The Preaching of Šayħ aš-ŠaǾrāwī: Its Political Significance”, The Arabist: Budapest Studies in Arabic, sy. 13-14, Budapest 1995, s. 51-59; “Muĥammed Mütevellî eş-ŞaǾrâvî”, MevsûǾatü aǾlâmi’l-fikri’l-İslâmî, Kahire 1425/2004, s. 1003-1006; M. Hişâm Burhânî, “eş-ŞaǾrâvî (Muĥammed Mütevellî)”, el-MevsûǾatü’l-ǾArabiyye, Dımaşk 2005, XI, 710-713.
Hilal Görgün