RYPKA, Jan
(1886-1968)
Çek şarkiyatçısı ve edebiyat tarihçisi.
28 Mayıs 1886’da Moravya’da Kromeriz şehrinde doğdu. Orta öğrenimini burada yaptı. 1905-1910 yıllarında Viyana Üniversitesi’nde Doğu (Türk, Arap ve Fars) dilleri üzerine yüksek öğrenim gördü. Hocaları David H. von Müller, Josef Ritter von Karabacek, Maximilian Bittner, Rudolph Geyer, Friedrich von Kraelitz-Greifenhorst ve Adolf Wahrmurd gibi XX. yüzyılın en ünlü Avusturya şarkiyatçıları idi. 1910’da Viyana Üniversitesi’nden doktor unvanı aldı. Haziran 1921 - Aralık 1922 tarihlerinde İstanbul’da kalarak Ali Nihat (Tarlan), Ömer Ferit (Kam) ve Köprülüzâde Mehmed Fuad ile birlikte çalıştı. 1925’te Prag Üniversitesi Felsefe Fakültesi’ne doçent olarak tayin edildi. 1952’de Çekoslavakya İlimler Akademisi’ne aslî üye seçildi. Çekoslavak ve dünya bilimine olan katkısı kendi ülkesinde ve dünyada geniş kabul gören Jan Rypka’ya verilen çeşitli nişan, pâye, ödül, şeref doktorası ve bilimsel kurum üyelikleri uzun bir liste oluşturur: Fransız şeref nişanı Légion d’Honneur (1946), Paris, Tahran ve Varşova Üniversitesi doktoraları, 1968’de Türk Dil Kurumu şeref üyeliği. Rypka 29 Aralık 1968’de Prag’da öldü.
Eserleri. Rypka, İstanbul’a yaptığı araştırma gezisinden sonra iki monografi yayımlamış olup bunlardan ilki Beitrage zur Bibliographie, Charakteristik und Interpretation des türkischen Dichters Sabit Erster Teil adını taşır (Praha 1924). Bu çalışma, İstanbul kütüphanelerinde mevcut Sâbit’in eserlerinin el yazmaları üzerine çok değerli bilgiler içerir. Yazar Sâbit’in şiirlerinin kelime kelime tahlilini yapar ve şairin portresini ortaya çıkarır. Bu kitabın devamı mahiyetinde 1928 yılından itibaren seri halinde makaleler yayımlamıştır: “Über Sabits romantisches Epos Edhem ü Hüma” (ZDMG, sy. 82 [Bonn 1928], s. LXXIV-LXXV); “Über Sabits romantisches Epos Edhem ü Hüma” (Ar.O, I [1929], s. 147-190); “Les müfredat de Sabit” (Ar.O, sy. 17 [1950], s. 444-478); “Supplément au müfredat de Sabit” (Ar.O, sy. 20 [1952], s. 342-350). Rypka ikinci çalışmasını Bâkî üzerine gerçekleştirmiştir. Bākī als Ghazeldichter adlı bu monografide (Praha 1926) divandan seçilen otuz iki gazelin çok yönlü açıklaması yer alır. “Sieben Ghazele aus Bâqis Dīvān, übersetz und erklärt” adlı makalesiyle (Annali, Napoli, [Nuova Serie], sy. 1 [1940], s. 137-148) Bâkî üzerindeki incelemesini sürdürmüş, diğer bir gazelinin açıklamasını da “Ein Ghasel Bâkis, übersetz und erklärt” adlı makalesinde yapmıştır (AOH, sy. 12 [1961], s. 103-105). Ayrıca Belîğ’e dair bir makale yazan Rypka’nın (“Le Kefšger-nâme de Beligh” [Ćasopis pro moderní filologii, sy. 29 (1964), s. 169-174]) Meâlî, Nâbî ve Seyyid Vehbî gibi Osmanlı şairleri üzerine de çalışmaları vardır: “La qasīda de Meālī composée sur les proverbes turcs” (RO, XVII [1953], s. 29-46);
“Ein Ghasel Nabis auf das Badehaustreiben” (Nemeth Armağanı, Ankara 1962, s. 353-357). Rypka araştırmalarında sadece edebiyat ve tarih sahalarıyla ilgilenmemiştir. Onun bilimsel gelişmesindeki önemli bir aşama Osmanlı diplomasisi ve paleografisiyle ilgili yaptığı çalışmalardır. Osmanlı dokümanları üzerine birçok makale yazmış, Slovak arşivlerinden ve Göttingen’den “Defter Turcica 29” kısmındaki Osmanlı belgelerinin bir kısmını yayımlamış, Feridun Bey Münşeât’ından bazı belgeleri çevirmiştir.
Daha sonra İran edebiyatıyla ilgilenmiştir. Bu konuda Helmuth Ritter’le birlikte yayımladığı Heft Peiker, Ein romantisches Epos des Nizâmî Genğe’î adlı eser (İstanbul-Praha 1934) dikkat çekicidir. Nizâmî-i Gencevî üzerine ilk makalesini ise daha önce yayımlamıştı; “Über die Ma’ruf and Mağhul-Vokale im Reime von Nizâmîs Haft Pajkar” (Charisteria G. mathesio 50-rio a discipulis et Circuli linguistici Pragensis sodalibus oblata, Pragae 1932, s. 48-53). 1935’te Tahran’da çıkan Armagân dergisinde Nizâmî’nin birkaç şiirinin tahlilini neşretmiş (“Čand gazal-i tāza az Nizāmī az Nizāmī-yi Ganğa’î”, Armagân, sy. 16 [1935], s. 30-54), bunu birkaç şiir çevirisi izlemiştir. Bu arada Firdevsî’nin 1000. doğum yılı için önemli bir eser yayımlamıştır: Le métrique du mutaqárib épique du persan. Etude comperative sur }āhnāma... (Teheran 1935).
Rypka, Gazne sarayında Farsça şiirin gelişme devrinin iki önemli şairi Lebîbî-i Horasânî ve Fârûkī üzerine de kapsamlı çalışmalar yapmış, dikkatini Baba Efdal, Hâfız-ı Şîrâzî ve Ömer Hayyâm gibi şairler üzerinde toplamıştır. Nihayet yardımcılarıyla birlikte hazırladığı hayatının en önemli kitabı olan Fars ve Tacik edebiyatı tarihini yayımlamıştır (Çekçe’si Dejiny perske a tadzicke literatury, Praha 1956, 1963; Almanca’sı Iranische Literaturgeschichte, Leipzig 1959; İngilizce’si History of Iranian Literature, Dordrecht 1968; Farsça’sı Târîħ-i Edebiyyât-ı Îrân, Tahran 1354 hş./1975). Ayrıca eski ve çağdaş İran ve Türkiye’deki hayat üzerine birçok makale yazmış, İran’a yaptığı seyahatin izlenimlerini Iránsky poutník adıyla kitap haline getirmiştir (Praha 1947). Rypka’nın, birçoğu Çek şairleriyle birlikte Türkçe ve Farsça’dan yaptığı çevirileri de vardır. Önemli makalaleri şunlardır: “Aus der korrespondenz der Hohen Pforte mit Bogdan Chmelnicki” (Z dŸjin vychodni Evropy a Slovansta, Praha 1928, s. 482-498); “Die türkischen Schutzbriefe für Georg II. Rakoczi, Fürsten von Siebenbürger aus dem Jahre 1949” (Isl., sy. 18 [1929], s. 213-234); “Briefwechel der Hohen Pforte mit den Krimchanen im II. Bande von Feriduns Münşeat (Regesten und Chronologie)” (Festschrift für Georg Jacob, Leipzig 1938, s. 241-269); “Hejtman Petr Dorosenko a jeho turecka politika” (Casopis Narodniho musea, CVII [1933], s. 1-55); “Diplomatische Miszellen-Turko-Valachia (1573-1574, 1620, 1658)” (Ar.O, sy. 5 [1933], s. 78-84); “Über einen diplomatischen Streit zwischen Sahğāhan und Stanbul” (Festschrift für M. Winternitz zum 70. Geburtstag, Leipzig 1933, s. 333-346); “Diplomatische Miszellen II. Turco-Indica” (Ar.O, sy. 6 [1934], s. 82-94); “Osmanske imperum v rozmachu a stinu slavy (1453-1664)” (Dejiny lidstva, sy. 5 [Praha 1938], s. 439-472); “Über zwei verkannte Urkunden im II. Bande der Feridunschen Sammlung” (Omagui lui I. Lupaş, Bucuresti 1943, s. 785-792).
BİBLİYOGRAFYA:
Poutník Orientem: Sborník k poctŸ sŸdesátin Prof. Dr. Jana Rypky, Praha 1946; F. Tauer, “La vie et l’oeuvre de Jan Rypka”, Charisteria Orientalia, Prague 1956, s. 7-28; a.mlf., “Jan Rypka: 1886-1968”, Isl., XLVI/3 (1970), s. 303-306; Asian and African Studies in Czechoslovakia (ed. M. Oplt), Moscow 1967, s. 53-62; Yádnáme-ye Jan Rypka, Prague 1967; M. Borecky, “Le soixantième anniversaire du professeur Jan Rypka”, Ar.O, XVI (1947), s. 1-16; “Jan Rypka 75 Yaşında”, TDAY Belleten (1961), s. 363-368; J. Bečka, “Jan Rypka”, Ar.O, XXXVII (1969), s. 309-317; “Addenda to the Bibliography of Jan Rypka (1909-1980)”, a.e., LIV (1986), s. 210-211.
Vojtech Kopcan