RÛY-i IRÂK
(روى عراق)
Türk mûsikisinde bir birleşik makam.
Rûy-i ırâkı Seydî ve Abdülbâki Nâsır Dede terkipler arasında zikreder. XV. yüzyıldan sonra uzun süre kullanılmadığı anlaşılan bu makam Ahmet Avni Konuk (ö. 1938) tarafından yeniden canlandırılmaya çalışılmıştır. Irak perdesinde karar eden birleşik makamlar grubuna dahil olan rûy-i ırâk makamının seyri inicidir. Dizisi, yerindeki segâh makamı dizilerine ırak perdesindeki hicaz ve segâh dörtlülerinin eklenmesiyle meydana gelmiştir. Tam karar ıraktaki segâh dörtlüsüyle yapılır (segâh dizisi şematik olarak yazılmıştır, ayrıntılar için bk. SEGÂH).
Rûy-i ırâk makamının güçlüsü segâh makamı gibi nevâ perdesidir. Esasen rûy-i ırâk makamının asma kararlar, donanım, perde isimleri, genişleme ve seyir gibi özellikleri aynen segâh makamı gibidir. Aralarındaki fark sadece karar perdesinin değişik oluşundan ibarettir. Karar perdesi değiştiğine göre yedenin de değişmesi tabiidir; rûy-i ırâk makamının yedeni acem-aşiran (bakiye diyezli fa) perdesidir. Karar perdesi üzerinde bulunan segâh dörtlüsünün sesleri ise ırak, rast, dügâh ve segâhtır.
Bu makamın ırakta segâh ile değil hicaz dörtlüsü ile karar ettiğini ileri sürenler de olmuştur. Bu konuda Kantemiroğlu’nun Kitâbü İlmi’l-mûsîkî alâ vechi’l-hurûfât adlı eserindeki tarif önemlidir: “Segâh perdesinden hareket edip tîz ve nerm perdelerde tamam segâh makamını gösterir. Ondan sonra gelip tamam perdeler ırak perdesinde karar kılar”. “Tamam perdeler ile” ibaresi kararın hicazlı değil segâhlı olduğunu gösteren bir ifadedir. Çünkü bu perdedeki hicaz dörtlüsünün üçüncü sesi bir ara perde olan kürdîdir. Neyzen Emin Dede’nin (Yazıcı) bu makamdaki peşrevi ve Ahmet Avni Konuk’un Mevlevî âyini de ırakta segâhlı karar etmekte olup ıraktaki hicaz sadece bir geçkiden ibarettir. Çok az kullanılmış olan rûy-i ırâk makamına yukarıda zikredilen peşrev ve Mevlevî âyini örnek olarak verilebilir.
BİBLİYOGRAFYA:
Seydî, el-Matla‘, TSMK, III. Ahmed, nr. 3459, vr. 16b, 33a; Kantemiroğlu, Kitâbü İlmi’l-mûsîkî alâ vechi’l-hurûfât: Mûsikiyi Harflerle Tesbît ve İcrâ İlminin Kitabı (nşr. Yalçın Tura), İstanbul 2001, s. 108-109; Abdülbâkī Nasır Dede, Tedkik u Tahkik (nşr. Yalçın Tura), İstanbul 2006, s. 60; Hâşim Bey, Mûsikî Mecmuası, İstanbul 1280, s. 77; Hüseyin Sâdeddin Arel, Türk Mûsıkîsi Nazariyatı Dersleri (nşr. Onur Akdoğu), Ankara 1991, s. 192-194, 294; İsmail Hakkı Özkan, Türk Mûsikîsi Nazariyatı ve Usûlleri Kudüm Velveleleri, İstanbul 2006, s. 505.
İsmail Hakkı Özkan