RIDVÂN el-FELEKÎ

(رضوان الفلكي)

Rıdvân Efendi b. Abdillâh er-Rezzâz el-Müneccim el-Ebherî el-Cânî el-Felekî el-Mısrî (ö. 1122/1710)

Mısırlı astronomi bilgini ve alet yapımcısı.

Hayatına dair yeterli bilgi yoksa da çok iyi bir astronomi ve matematik eğitimi aldığı anlaşılmaktadır. Hayatının büyük bir kısmını Bulak’ta geçirdi. 1680’de hacca gitti, bu arada Mekke ile Medine’nin namaz vakitleri için cetvel hazırladı. Eminönü’nde Yenicami’nin (1663) güneybatı duvarındaki güneş saatini yapan Rıdvan isimli kişinin aynı şahıs olması ve bu tarihlerde İstanbul’da bulunması kuvvetle muhtemeldir. Rıdvân el-Felekî 23 Cemâziyelevvel 1122’de (20 Temmuz 1710) Kahire’de vefat etti. Astronomi, aritmetik ve geometri konularında yazdığı kitapların müsveddelerinin bir deve yükü tuttuğu söylenen Rıdvan Efendi’nin birçok astronomi aleti ve gök küresi imal ettiği bilinmektedir (Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, I, 139). Cemâleddin Yûsuf b. Abdullah el-Kilercî el-Felekî ile birlikte Uluğ Bey zîcindeki hesaplamalara göre tunçtan iki parça halinde dökme olarak yaptıkları ve üzerindeki yazı ve figürleri gümüş kakmalarla belirttikleri bir gök küresi halen Saint Petersburg Lomonosov Müzesi’nde sergilenmektedir (Savage-Smith - Belloli, s. 233).

Eserleri. 1. ez-Zîcü’l-müfîd Ǿalâ uśûli’r-raśadi’l-cedîdi’s-Semerķandî (ez-Zîcü’r-Rıđvânî). Uluğ Bey zîcinin Kahire boylamına uyarlanmış şekli olup bir mukaddime, dört bölüm (makale) ve cetvellerden oluşur. 2. Esne’l-mevâhib li-taķvîmi’l-kevâkib. Uluğ Bey zîcinin Kahire boylamına göre yapılmış ölçümlerinin tekrar gözden geçirilerek düzenlenmiş şeklidir. 3. ed-Dürrü’l-ferîd Ǿale’r-raśadi’l-cedîd. Bir mukaddime, on iki bab ve bir hâtimeden meydana gelen eser Uluğ Bey zîcinin Kahire boylamına göre düzenlenmiş diğer bir şeklidir. 4. ǾUmdetü üli’n-nühâ ve’l-Ǿirfân fî Ǿilmi’l-mîķāt ve’l-ķıbleti bi-Dâġıstân. Bir süre Mısır’da bulunan Dağıstanlı âlim Muhammed b. Muhammed el-Kerhî için telif edilmiş olup ilm-i mîkāt ve Dağıstan’ın kıble tayini konuları hakkındadır. 5. Buġyetü’s-sâǿil fî vażǾi’l-mezâvil. Mukaddimesi Rıdvân el-Felekî tarafından yazılan eserdeki İstanbul ve Kahire enlemlerine göre hesap edilmiş cetveller muhtemelen Sâlih Efendi’ye aittir. 6. Buġyetü’ŧ-ŧullâb fi’stiħrâci’l-aǾmâli’l-felekiyye bi’l-ĥisâb. 7. Düstûru uśûli Ǿilmi’l-mîķāt ve netîcetü’n-nažar fî taĥrîri’l-evķāt (Netîcetü’l-kübrâ). Astronomi öğrencileri için bir el kitabı niteliğinde olup bir mukaddime, dört bab ve bir hâtimeden meydana gelir. 8. Netîcetü’l-efkâr fî maǾrifeti’l-Ǿameli bi’l-leyli ve’n-nehâr (Netîcetü’ś-śuġrâ). Bir mukaddime, dört bab ve cetvellerden oluşur. 9. Ķırânü’l-Ǿulviyyîn Züĥal ve’l-Müşterî bi-vasaŧi’l-mesîr. Satürn ve Jüpiter gezegenlerinin birbirlerine yaklaşmaları hakkında İbn Şâtır’ın metoduyla kaleme alınmış bir çalışmadır. 10. Ŧırâzü’d-dürer fî rüǿyeti’l-ehille ve’l-Ǿameli bi’l-ķamer. 11. Kelâmun kâfin fî maǾrifeti’l-ictimâǾ ve’l-istiķbâl ve’l-küsûf ve’l-ħusûf. Manzum bir eser olup “kâf” harfiyle kafiye yapılmış olduğundan bu isimle anılmaktadır.

Rıdvân el-Felekî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserlerinden bazıları şunlardır: el-Cevheretü’l-lâmiǾa ve’n-netîcetü’l-câmiǾa, Düstûru netîceti’l-muķaddime fî aǾmâli Ǿilmi’l-mîķāt, Cedvelü taķvîmi’ş-şems li-ŧûli Mekke, Cedâvil li-ŧûli Medîne, Zîc li-tûli Mıśri’l-Ķāhire, Risâle


fi’l-heyǿe, el-VażǾu Ǿale’l-cihâti fi’l-besâǿiŧi ve’l-münĥarifât, er-Risâletü’l-âfâķıyye bi’n-nisbeti’s-sittîniyye, Risâle fî đarbi’d-derec ve’d-deķāǿiķ ve ķısmetihâ ve cüzûrihâ, Cedâvilü’l-münĥarife, Cedâvil fi’l-heyǿe (eserlerinin tam listesi ve yazma nüshaları için bk. King, Fihrisü’l-maħŧûŧat, I, 335; II, 129-130; A Survey of Scientific, s. 107-108; Rosenfeld - İhsanoğlu, s. 386-387).

BİBLİYOGRAFYA:

Abdurrahman b. Hasan el-Cebertî, ǾAcâǿibü’l-âŝâr (nşr. Abdürrahîm Abdurrahman Abdürrahîm), Kahire 1997, I, 139-140, 201, 280, 622; Brockelmann, GAL, II, 359, 471; Suppl., II, 487; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, I, 369; D. A. King, Fihrisü’l-maħŧûŧâti’l-Ǿilmiyyeti’l-maĥfûža bi-Dâri’l-kütübi’l-Mıśriyye, Kahire 1981, I, 335; II, 129-130; a.mlf., A Survey of Scientific Manuscripts in the Egyptian National Library, Wiona Lake 1986, s. 107-108; E. Savage-Smith - Andrea P. A. Belloli, Islamicate Celestial Globes: Their History, Construction and Use, Washington 1985, s. 49-50, 87, 116, 214-215, 233-234; Nusret Çam, Osmanlı Güneş Saatleri, Ankara 1990, s. 80-85; Ekmeleddin İhsanoğlu v.dğr., Osmanlı Astronomi Literatürü Tarihi, İstanbul 1997, I, 377-384; B. A. Rosenfeld - E. İhsanoğlu, Mathematicians, Astronomers and Other Scholars of Islamic Civilisation and Their Works (7th-19th c.), Istanbul 2003, s. 386-387; Salim Aydüz, “Uluğ Bey Zici’nin Osmanlı Astronomi Çalışmalarındaki Yeri ve Önemi”, Bilig, sy. 25, Ankara 2003, s. 139-172.

Salim Aydüz