RÂMPÛR
(رامپور)
Kuzey Hindistan’da idarî bölge ve eski bir nevvâblık.
Müslümanların yerleşmesinden önce Hindu Racpûtlar’ın idaresinde Ketîr adıyla bilinen, Bedayun ve Sambhal kısımlarından oluşan Râmpûr Delhi’ye bağlı idi; Delhi Sultanlığı ve Bâbürlü Devleti’nin kurulmasından sonra da aynı idarî konumunu devam ettirdi. Evrengzîb’in ardından Bâbürlü hâkimiyetinin zayıflamasıyla birlikte ortaya küçük bağımsız yönetimler çıkarken buraya da Şah Âlem Han ve Hüseyin Han adında Afganlı iki liderin önderliğinde Rohilla (dağlılar) denilen Afganlar yerleşmeye ve bölge Rôhilkend adıyla anılmaya başlandı. Asıl Râmpûr Nevvâblığı ise 1737’de Rohillalar’ın şefi Ali Muhammed Han’ın Bâbürlü Hükümdarı Nâsırüddin Muhammed Şah’tan Ketîr yöresini ve nevvâb unvanını almasıyla kuruldu. Ali Muhammed Han, 1746’da Kudh nevvâbıyla girdiği güç mücadelesinde yenilerek bütün topraklarını ona kaptırdıysa da iki yıl sonra Kuzey Hindistan’ı işgal eden Ahmed Şah Dürrânî’ye sağladığı destek karşılığında tekrar ele geçirdi. Ölümünden önce yerini bıraktığı ikinci oğlu Feyzullah Han 1774-1794 yıllarında nevvâblık yaptı; idarî kabiliyeti ve ilme, kültüre verdiği değerle Râmpûr tarihinde önemli bir yer tuttu. Günümüzde 15.000’den fazla Arapça, Farsça, Urduca ve az sayıda Türkçe yazma, Hz. Ali’ye nisbet edilen bir Kur’an nüshası ve 100.000’e yakın matbu kitapla Asya’nın en önemli kütüphanelerinden biri olan Râmpûr Rızâ Kütüphanesi onun tarafından kuruldu. 1794’te Feyzullah Han’ın arkasından tahta çıkan oğlu Muhammed Ali Han yirmi dört gün sonra kumandanlar tarafından devrildi ve yerine kardeşi Gulâm Muhammed getirildi. Fakat o da sert idaresiyle tepki çekince Kudh nevvâbının müdahalesi üzerine yönetimi kırk dört yıl hüküm sürecek olan yeğeni Ahmed Ali Han’a bırakmak zorunda kaldı. Bu arada bölgede hâkimiyet alanını genişleten İngiliz Doğu Hindistan Şirketi 1801’de Râmpûr’u ele geçirdi; nevvâblığın iç işlerindeki özerk statüsü devam etti. 1840’ta idareyi devralan Gulâm Muhammed’in oğlu Muhammed Said zamanında ticaret ve ziraat gelişti, refah arttı.
1857 Hint Ayaklanması sırasında Râmpûr Nevvâblığı İngilizler’in yanında yer aldı. 1858’de Bâbürlü Devleti’nin sona ermesiyle hânedanın himaye ettiği Gālib Mirza Esedullah gibi pek çok şair, sanatkâr, edip ve âlim Râmpûr nevvâbı tarafından ülkesine davet edildi. 1865’te tahta çıkan Kelb Ali Han hüküm sürdüğü yirmi üç yıl içerisinde imar faaliyetlerine büyük önem verdi ve ilmi destekledi; Râmpûr Cuma Camii’ni yaptırdı. Kısa bir süre nevvâblıkta bulunan oğlu Müştak Ali Han da onun geleneğini sürdürdü. 1889’da tahta geçen Hamid Ali Han kırk bir yıl süren yönetiminde çeşitli eğitim kurumları açtı ve Aligarh Muslim University ile Leknev Medical College’a önemli katkılarda bulundu; ayrıca 1905’te kale içinde inşa ettirdiği Hamid Menzil adı verilen büyük bir binayı Rızâ Kütüphanesi’ne bağışladı. 1930’da onun yerine Rızâ Ali Han geçti. 1947’de İngilizler’in yönetimi bırakmasından sonra Râmpûr Nevvâblığı yeni kurulan Hindistan Devleti’ne bağlandı; 1950’de de United Provinces eyaletiyle birleştirildi. O tarihten sonra sembolik ve kültürel bir kurum olarak varlığını devam ettiren nevvâblar eğitim, sağlık ve kültür faaliyetleriyle ilgilendiler.
Modern Hindistan’da Utar Pradeş eyaleti arazisinin kuzeybatısını teşkil eden Râmpûr idarî bölgesi 2318 km²’lik bir alanı kaplar ve 1.923.739 (2001) nüfusa sahiptir. 1947 öncesinde nüfusunun yarısı müslüman iken Pakistan’a vuku bulan göçler sebebiyle bu oran azalmıştır. İdarî bölgenin merkezi olan Râmpûr şehri 281.494 nüfuslu (2001) tekstil ve ziraata dayalı ekonomisiyle günümüzde orta büyüklükte bir şehir durumundadır ve nüfusunun yarıdan azı müslümandır. Râmpûr’un eski ihtişamının izlerini taşıyan mimari dokusu hâlâ
ayaktadır. Kara ve demir yollarının kavşağı durumundaki şehirde şeker ve pamuk sanayii tesisleri vardır. Hindistan’daki ilim ve kültür birikimine yaptığı katkıdan dolayı önemli olan Râmpûr aynı zamanda modern çağlarda yetiştirdiği Mevlânâ Muhammed Ali Cevher, Şevket Ali, Ebü’l-Kelâm Âzâd ve Hekim Ecmel Han gibi simalarla tanınır. Şehirde 2006 yılında Mevlânâ Muhammed Ali Cevher’in adı verilen özel bir üniversite kurulmuştur.
BİBLİYOGRAFYA:
Ahmed Ali Han Şevk, Teźkire-yi Kâmilân-ı Râmpûr, Patna 1986; B. Schmitz - Ziyaud-Din A. Desai, Mughal and Persian Paintings and Illustrated Manuscripts in the Raza Library, Rampur, New Delhi 2006; L. Brennan, “A Case of Attempted Segmental Modernization: Rampur State, 1930-1939”, Comparative Studies in Society and History, XXIII/3, Cambridge 1981, s. 350-381; M. Hüseyin Han Şifâ, “Mektebetü Rıżâ bi-Râmfûr: Neşǿetühâ ve teŧavvürâtühâ” (trc. Ebü’l-Mükerrem Abdülcelîl es-Selefî), Ŝeķāfetü’l-Hind, XXXVIII/3-4, New Delhi 1987, s. 61-89; C. Collin Davies, “Râmpur”, İA, IX, 624-626; a.mlf., “Rāmpur”, EI² (İng.), VIII, 426; http://razalibrary.gov.in.
Azmi Özcan