PERVÎN-i İ‘TİSÂMÎ
(1907-1941)
(پروين إعتصامي)
Çağdaş İran edebiyatının en ünlü kadın şairi.
Tebriz’de doğdu. Fars ve Arap edebiyatlarıyla ilgili ilk bilgilerini, Fransızca ve Arapça’dan Farsça’ya yaptığı tercümelerle tanınan babası edebiyatçı ve gazeteci Yûsuf İ‘tisâmî ile özel hocalardan aldı ve sekiz yaşında şiir yazmaya başladı. 1924’te Tahran’daki Amerikan Kız Koleji’ni bitirdi. Evlerinin edebiyatçıların buluşma yeri olması onun birçok şair ve edebiyatçı ile tanışmasına ortam hazırladı. Okuduğu mektepte bir süre öğretmenlik yaptıktan sonra Tahran Üniversitesi’ne bağlı Yüksek Öğretmen Okulu’nun kütüphanesinde çalıştı. Bu sırada Rızâ Şah Pehlevî’nin sarayında özel hocalık yapmasının istendiği, fakat onun bu teklifi geri çevirdiği söylenir. 1934’te babasının kuzeniyle evlendiyse de beraberlikleri birkaç ay sürdü. Divanı ilk defa 1935’te ünlü şair ve edebiyat tarihçisi Muhammed Takī Bahâr’ın yazdığı girişle basıldı. 1936’da Kültür Bakanlığı tarafından kendisine bir nişan verildi, ancak o bu seçimi yanlış bularak ödülü kabul etmedi. 1938’de babasının vefatı üzerine dış dünya ile ilgisini tamamen kesti ve 5 Nisan 1941’de yakalandığı tifodan öldü ve Kum şehrindeki aile mezarlığında babasının yanına defnedildi.
Pervîn’in kişiliği, felsefî görüşleri, fikirleri, üslûbu ve ahlâkî mazmunlarıyla İran edebiyatında ayrı bir yeri vardır. Şiirle ilgili çalışmalarında esas yönlendirici olan babası başlangıçta ona Fransızca, Arapça ve Türkçe şiirlerden yaptığı mensur çevirileri vererek bunları nazım haline getirmesini istiyordu. Önceleri babasının dergisi Bahâr’da yayımlanan ve çağdaş antolojilerde örnekleri görülen şiirleri divanının son dönemlerde yapılan bir baskısına göre (Tahran 1363 hş./1984) 5606 beyittir ve birkaçı dışında kaside, mesnevi, kıta ve gazel tarzındadır. Konuları içtimaî ve ahlâkî olup, özellikle kadın ve aile ön planda gelmektedir. Kadının eğitiminden ve kalkınmadaki rolünün öneminden söz eder. İran toplumundaki aksak yönleri ele alır ve bu aksaklıkların eğitim ve öğretim yetersizliğinden doğduğunu öne sürer. Şiirlerinde ahlâkî ve tasavvufî konuların yanı sıra vatan sevgisi ve tabiat da işlenmiştir. Onun üslûbu kendine özgü deyiş biçiminin Horasan ve Irak üslûplarıyla bileşimi gibidir, bilhassa Nâsır-ı Hüsrev ile Sa‘dî-i Şîrâzî’nin etkisinde kalmıştır. Etkilendiği diğer şairler arasında Senâî, Evhadüddîn-i Enverî, Ferîdüddin Attâr, Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Hâfız-ı Şîrâzî ve Abdurrahman-ı Câmî sayılabilir.
Pervîn’in sağlam bir lafız ve anlam örgüsüne sahip kasidelerindeki ahlâkî ve tasavvufî ruhla kısa mesnevilerindeki renklilik kıtalarında yerini kadınca tahassüs ve letâfete bırakır. Eski ve yeni tarzda yazdığı kıtalarının dili son derece sade ve açıktır. Arapça’yı çok iyi bilmesine rağmen divanında kullandığı Arapça kelime sayısı çok azdır. Kalıp ve şekilden ziyade fikir ve mânaya önem veren Pervîn yeniden canlandırdığı münazara formunda çok başarılı olmuş, klasik edebiyattan aldığı bu tarzdaki şiirlerinde kendi içgüdülerini ve yaratıcılığını ortaya koymuştur. Onun çeşitli beyit ve mısraları darbımesel haline gelmiştir. Ali Ekber Dihhudâ bunlardan yirmi ikisini Emŝâl ü Ĥikem adlı eserine dahil etmiştir.
Divanının ikinci neşri ölümünden kısa bir süre sonra kardeşi Ebü’l-Feth İ‘tisâmî tarafından yapılmış (Tahran 1320 hş./1941, Bahâr’ın girişiyle birlikte; 8. bs., Tahran 1363 hş./1984), bunu diğeri izlemiştir (nşr. Minûçihr Muzafferiyân, Tahran 1362 hş./ 1983, 1364 hş./1985; nşr. Hişmet Müeyyed, Costa Mesa 1987; nşr. Ahmed Kerîmî, Tahran 1369 hş./1990). Pervîn’in şiirlerinden seksen ikisini Hişmet Müeyyed ve M. A. Madelung İngilizce’ye tercüme etmiştir (A Nightingale’s Lament, Lexington 1985).
BİBLİYOGRAFYA:
Pervîn-i İ‘tisâmî, Dîvân, Tahran 1962; Tebrîzî, Reyĥânetü’l-edeb, I, 148-150; Abdürresûl Hayyâmpûr, Ferheng-i Süħanverân, Tebriz 1340 hş./ 1961, s. 103; Zebîhullah Safâ, Genc-i Süħan, Tahran 1961, III, 291-308; Rypka, HIL, s. 387; İs‘âd Abdülhâdî Kındîl, Fünûnü’ş-şiǾri’l-Fârisî, Beyrut 1981, s. 248-252; Muhammed Muîn, Ferheng-i Fârsî, Tahran 1364 hş./1985, V, 156; Abdülhüseyin Zerrînkûb, Bâ Kârvân-ı Ĥulle, Tahran 1367 hş., s. 363-372; Yâdnâme-i Pervîn-i İǾtiśâmî (ed. Ali Dehbaşî), Tahran 1370 hş.; M. Ca‘fer Yâhakkī, Çûn Sebû-yi Teşne, Tahran 1374 hş./ 1995, s. 162-168; Ali Mîr Ensârî, İsnâdî ez Meşâhîr-i Edeb-i MuǾâśır-ı Îrân, Tahran 1376 hş./1997, I, 129-182; Yahyâ Âryânpûr, Ez Nîmâ tâ Rûzgâr-i Mâ, Tahran 1376 hş., III, 539-550; Munibur Rahman, “Parwīn IǾtiśāmī”, EI² (İng.), VIII, 277; Heshmat Moayyad, “EǾteśāmī Parvīn”, EIr., VIII, 666-669; Gulâm Ali Haddâd Âdil, “Pervîn-i İǾtiśâmî”, Dânişnâme-i Cihân-ı İslâm, Tahran 1379/2000, V, 586-591.
Saime İnal Savi