PERSATUAN ISLAM
Endonezya’da yenilikçi dinî teşkilât.
Kısaca PERSIS olarak tanınan Persatuan Islam (İslâm birliği) teşkilâtı, 12 Eylül 1923 tarihinde Batı Cava’nın Bandung şehrinde Hacı Zemzem ve Hacı Muhammed Yûnus adlı iki aydının öncülüğünde kuruldu. Başlıca hedefi toplumu Kur’an ve Sünnet’in esaslarına döndürmek, dini bid‘at ve hurafelerden arındırmak, İslâm tebliğine önem vermek ve dinî okullar açarak İslâmî eğitimi yaygınlaştırmaktır. Tüzüğünün giriş bölümünde müslüman halkın içine düştüğü fakirlik ve geriliğin sebepleri, İslâmî eğitimin yetersizliğine ve müslümanların Kur’an ve Sünnet yolundan ayrılarak taklide yönelmesine bağlanmaktadır.
Başlangıçta yirmi kadar üyeden oluşan teşkilâtın çizgisi, 1926’da Ahmed Hasan’ın ve ertesi yıl Muhammed Natsir’in katılmasıyla birlikte yenilikçi bir hüviyet kazandı. Ahmed Hasan daha önce Singapur’da öğretmenlik ve dergi editörlüğü yapmıştı. Muhammed Natsir de Bandung’da öğretmen olarak çalışmış ve bir gençlik teşkilâtına üye olmuştu. Zamanla Cava, Sumatra ve Kalimantan’ın başlıca şehirlerinde şubeler açan teşkilât faaliyetlerini dinî eğitim, tebliğ-davet ve yayıncılık üzerinde yoğunlaştırdı. Savunduğu fikirleri halka açık toplantılarla ve çalışma gruplarının gösterdiği etkinliklerle yaymaya çalışmaktaydı. Özellikle Ahmed Hasan ve Muhammed Natsir’in entelektüel birikimleriyle katkıda bulundukları dinî yayınların okuyucu üzerinde büyük etkisi vardı. Teşkilâtın eğitim alanındaki ilk faaliyeti başlangıçta yalnız üyeler için düşünülen, daha sonra umuma hizmet vermeye başlayan modern bir medresenin açılması oldu. Müfredatında genel derslerin yanı sıra dinî derslerin de yer aldığı bu medresede Ahmed Hasan ve Hacı Zemzem öğretmenlik yapıyordu. Eğitim faaliyetleri ise İslâm eğitimi birimince yürütülmekteydi. 1927’de, sömürge mekteplerinde okuyan öğrenciler için okul saatleri dışında dinî derslerin verildiği özel kurs ve seminerler, 1930’da bir ortaokul, 1931’de bir lise, 1932’de bir öğretmen okulu açıldı ve bunları diğerleri takip etti.
Eski kültürlerden izler taşıyan geleneksel uygulamalara ve bid‘atlara şiddetle karşı çıkan teşkilât nasyonalizm ve komünizm gibi ideolojilerin İslâm’la bağdaşmadığını belirtmiştir. Bu arada özellikle 1930’lu yıllar boyunca teşkilât mensupları Kādiyânîliğin Ahmediyye kolu, İttihâd-ı İslâmiyye, Meclis-i Ehl-i Sünneh, Nehdatü’l-ulemâ gibi muhafazakâr çevrelerle ve hıristiyan gruplarla dinî konularda halka açık toplantılarda ve yayın yoluyla tartışmalara girdi; Kur’an ve Sünnet’e bağlılığı, fıkhın bir mezhebe değil sadece Kur’an ve hadislere dayandırılması gerektiğini savundu. Ahmed Hasan ve Muhammed Natsir de geleceğin ilk cumhurbaşkanı Sukarno ile Endonezya milliyetçiliği üzerine tartışmalar yaptılar ve yeni kurulacak bağımsız devletin İslâm’a dayandırılmasını istediler.
Japon işgalinin başlangıcında (1942) ülkedeki bütün siyasî ve dinî teşkilâtlar kapatıldıktan bir süre sonra tekrar açılırken PERSIS’in açılmasına izin verilmedi. Ancak bazı okulları eğitime devam etti, bazı liderleri de MIAI (Madjlis Islam A’laa Indonesia) federasyonu içerisinde görev aldı. 1943’te PERSIS liderleri, MIAI’nin kapatılıp onun yerine bütün dinî teşkilâtların federasyonu olan MASYUMI’nin kuruluşuna destek verdiler. Kasım 1945’te siyasî partiye dönüşen bu oluşum içerisinde aktif rol oynadılar, cumhuriyet hükümetlerinde görev aldılar. Muhammed Natsir enformasyon bakanlığı ve başbakanlık yaptı. Nisan 1948’de tekrar açılan PERSIS 1960’ta MASYUMI’nin kapatılması üzerine siyasetten çekilerek dinî, eğitsel ve sosyal içerikli faaliyetlere yöneldi. 1963’te üye sayısı 10.000 civarında olan teşkilâtın ilk, orta ve lise seviyesinde yirmiden fazla mektebiyle dinî eğitim veren birçok okulu (pesantren) vardı.
Japon işgali sırasında kapatılmasından önce Pembela Islam, al-Fatwa, Soal-Jawab, al-Lisan, at-Taqwa, Lasykar Islam ve al-Ĥikam adlı dergileri çıkaran, ayrıca dinî konularda çeşitli broşür ve kitaplar neşreden PERSIS 1948’de tekrar açıldığında dergi ve kitap yayımına devam etti ve ilk olarak Aliran Islam dergisini, ardından pek uzun ömürlü olmayan Al-Muslimīn, Pembela Islām, Ĥüccetü’l-İslām, Risālah, Suara Ehli’s-sünneh ve’l-cemāǾah ve Ĥikmah dergilerini çıkardı. O yıllarda kitap basımına da büyük önem verilmekteydi. 1950’de teşkilâtın yayın listesinde tefsir, hadis, fıkıh gibi konulara dair elli kadar kitap ismi yer alıyordu. Muhammed Natsir ve Ahmed Hasan gibi liderlerin kendi eserleri de önemli bir yekün tutuyordu.
Günümüzde kadın ve gençlik kolları, öğrenci birlikleri gibi kuruluşlarıyla ülke genelinde 3 milyona yakın üyeye ve sempatizana sahip olan PERSIS faaliyetlerini 258 şube aracılığıyla sürdürmektedir. Anaokulundan üniversiteye kadar eğitim-öğretim faaliyeti, dinî yayıncılık, tebliğ-davet, hac-umre organizasyonu, cami inşası, zekât toplama, sosyoekonomik çalışmalar yapma, seminer ve tartışmalar düzenleme gibi faaliyetler yürüterek dinî hayatın gelişmesine önemli katkılarda bulunmaktadır. Bu arada Ortadoğu eğitim kurumlarına öğrenci gönderilirken bazı mezunların Batı üniversitelerinde ihtisas yapması sağlanmaktadır.
BİBLİYOGRAFYA:
H. M. Federspiel, Persatuan Islam: Islamic Reform in Twentieth Century Indonesia, Ithaca 1970 (eserin yeni baskısı için bk. Islam and Ideology in the Emerging Indonesian State: The Persatuan Islam (Persis), 1923 to 1957, Leiden 2001); a.mlf., “Islam and Nationalism (An Annotated Translation of and Commentary on Islam dan Kebangsaan, a Religious-Political Pamphlet Published by Al-Lisan in the Netherlands East Indies in 1941)”, Indonesia, sy. 24, Ithaca 1977, s. 39-86; a.mlf., “Fundamentalist Islam in Late Colonial Indonesia: The Persatuan Islam Revisited”, Al-Jamiah: Journal of Islamic Studies, Yogyakarta 2000, s. 42-59; D. Noer, The Modernist Muslim Movement in Indonesia 1900-1942, Singapore 1973, s. 83-92; Fauzan Saleh, Modern Trends in Islamic Theological Discourse in 20th Century Indonesia: A Critical Survey, Leiden 2001, s. 136-155; H. Wiruono, Pergerakan Pembaharuan Islam: Studi Historis Tentang Eksistensi Persatuan Islam (Persis) di Kapupaten Serang, Propinsi Banten, Bandung 2004; “Persatuan Islam”, Ensiklopedi Islam, Jakarta 1999, IV, 95-96.
İsmail Hakkı Göksoy