OSMÂNÎ, Hatîb
(الخطيب العثماني)
Ebû Abdillâh Sadruddîn (Şemsüddîn) Muhammed b. Abdirrahmân b. Hüseyn el-Hatîb ed-Dımaşkī es-Safedî el-Osmânî (ö. 780/1378’den sonra)
Şâfiî fıkıh âlimi.
776 (1375) yılında yazdığı Ŧabaķātü’l-fuķahâǿ adlı eserinin sonunda yer alan bir şiirinde elli dokuz yaşında olduğunu belirtmesinden 717 (1317) yılında doğduğu anlaşılmaktadır. Osmânî nisbesi
Hz. Osman’ın soyundan gelmesiyle ilişkilidir. Bazı kaynaklardaki Kureşî nisbesi de bunu teyit etmektedir. Hatîb el-Osmânî 729’da (1329) Dımaşk’a giderek öğrenim gördü, daha sonra Aclûn ve Kudüs’te tahsilini sürdürdü. 749’da (1348-49) hocası Alâî ile birlikte hacca gitti. Osmânî, Ŧabaķātü’l-fuķahâǿnın Princeton Garrett Collection’da kayıtlı (nr. 692) müellif hattı nüshasında hocalarının isimlerini ve İmam Şâfiî’ye ulaşan öğrenim silsilesini zikretmiş olup (Sublet, XI/2 [1964], s. 188) bunlar arasında babası, Takıyyüddin es-Sübkî, Şemseddin İbnü’n-Nakīb, Alâeddin Ali b. Eyyûb el-Makdisî, Halîl b. Keykeldî el-Alâî, Ali b. Muhammed b. Sâlih es-Safedî, Muhammed b. Kâmil et-Tedmürî, Ali b. Muhammed er-Ressâm ve Muhammed b. Abdülhak b. Îsâ el-Husrî’nin adları geçmektedir. Husrî’den “şeyhim ve üstadım, karşılaştıklarımın en büyüğü” diye söz eden Osmânî (İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 59; et-Târîħ, II, 499) Safed’de hatiplik ve kadılık görevlerinde bulundu. Bu sebeple Kādî Safed diye de anılır. Özellikle çağdaşı plan biyografi yazarlarının eserlerinde ona yer vermedikleri görülmektedir. İsnevî ve Tâceddin es-Sübkî’nin eserlerinde onu anmamaları kendisinden önce vefat etmiş olmalarıyla açıklanabilirse de İbn Kādî Şühbe’nin Osmânî’nin Ŧabaķātü’l-fukahâǿ ve Târîħu Śafed’inden nakilde bulunmasına ve ondan daha az tanınan Safed nâibi kardeşi Alâeddin Ali’nin (ö. 759/1358) biyografisine yer vermesine rağmen kendisinden söz etmemesi dikkat çekicidir (krş. Sublet, XI/2 [1964], s. 190). Osmânî’ye yakın müelliflerden İbnü’l-Mülakkın (ö. 804/1401) Şâfiî tabakatına dair eserinde İsnevî’nin biyografisine yer verdiği halde bu konuda eser yazan Tâceddin es-Sübkî’yi ve Osmânî’yi anmamıştır. Hatîb el-Osmânî’nin ölüm tarihi kesin olarak bilinmemekle beraber Raĥmetü’l-ümme adlı eserini 780’de (1378) yazdığına göre bu tarihten sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır.
Eserleri. 1. Raĥmetü’l-ümme fi’ħtilâfi’l-eǿimme. Mezhep imamlarının icmâ ve ihtilâf ettikleri hususların ele alındığı mukayeseli bir fıkıh kitabıdır. Müellif her meseleyle ilgili olarak önce ittifak edilen noktaları, ardından ihtilâfları zikreder. İhtilâf sebepleri ve görüşlerin delilleri üzerinde durmaz. Kendisi herhangi bir tercihte bulunmazken aynı mezhep içindeki tercihe şayan görüşlere vurgu yapar. Eserde dört mezhep esas alınmakla birlikte zaman zaman diğer mezhep ve görüşlere de yer verilir. Birçok baskısı yapılan Raĥmetü’l-ümme (kenarında Şa‘rânî’nin el-Mîzânü’l-Ħıżriyye adlı eseri olarak, Bulak 1300; kenarında Şa‘rânî’nin el-Mîzânü’l-kübrâ adlı eseri olarak, Kahire 1304; Şa‘rânî’nin el-Mîzânü’l-kübrâ adlı eserinin kenarında, Kahire 1302, 1306, 1311, 1317, 1318, 1321, 1359) daha sonra Abdullah b. İbrâhim el-Ensârî (Katar 1401/1981), Ali eş-Şurbacî ve Kāsım en-Nûrî (Beyrut 1994), Muhammed Abdülhâlik ez-Zenâtî (Beyrut 2003) tarafından neşredilmiştir. Bunların içinde en iyisi Ali eş-Şurbacî ve Kāsım en-Nûrî neşridir. Eseri Muhammed Mahfuz Aksu aynı adla Türkçe’ye çevirmiştir (İstanbul 1975). 2. Ŧabaķātü’l-fuķahâǿi’l-kübrâ. Ashaptan kendi zamanına kadar gelen fakihlerin biyografisine dair olup III. (IX.) yüzyıldan sonra daha çok Şâfiî fakihlerine yer verilmiştir (a.g.e., XI/2 [1964], s. 190). 776 (1375) yılında tamamlanan müellif hattı nüshası Princeton Garrett Collection’da kayıtlıdır (nr. 692; diğer bazı nüshaları için bk. Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 159; Paris Bibliothèque Nationale, fonds arabe, nr. 2093; Berlin Staatsbibliothek, nr. 4864; ayrıca bk. Brockelmann, II, 108). Bu konuda çalışma yapan pek çok âlimin faydalandığı esere en çok atıfta bulunanlardan biri de İbn Hacer el-Askalânî’dir. Ancak İbn Kādî Şühbe bu eseri çok güvenli bulmamış ve “vehimlerle dolu bir kitap” diye nitelemiştir (Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 37). 3. Târîħu Śafed. İbn Hiccî bu eserdeki nakiller hakkında dikkatli olunması gerektiğini ima etmiş (Keşfü’ž-žunûn, I, 297), Kalkaşendî ve İbn Kādî Şühbe gibi tarihçiler eserden faydalanmıştır. Bernard Lewis, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde kayıtlı (AY, nr. 4525) 10 varaklık eksik bir yazmaya dayanarak eserin baş tarafından bir bölümünü neşretmiştir (“An Arabic Account of the Province of Safed, I.”, BSOAS, XV/3 [1953], s. 477-488). 4. Kifâyetü’l-müftîn ve’l-ĥükkâm fi’l-fetâvâ ve’l-aĥkâm. Dublin Chester Beatty Library’de kayıtlı bir nüshası (nr. 4666) bilinen eser (Arberry, VI, 51) kaynaklarda zikredilmemektedir.
BİBLİYOGRAFYA:
Hatîb el-Osmânî, Raĥmetü’l-ümme fi’ħtilâfi’l-eǿimme (nşr. Ali eş-Şurbacî - Kāsım en-Nûrî), Beyrut 1994, neşredenlerin girişi, s. 20-24; İbn Kādî Şühbe, Ŧabaķātü’ş-ŞâfiǾiyye, III, 37, 59; a.mlf., et-Târîħ (nşr. Adnân Dervîş), Dımaşk 1994, II, 165, 196, 499, 608; Keşfü’ž-žunûn, I, 297, 836; II, 1099; İbnü’l-İmâd, Şeźerât, III, 187; Serkîs, MuǾcem, I, 881-882, 1133; Brockelmann, GAL Suppl., II, 107-108; Hediyyetü’l-Ǿârifîn, II, 36; A. J. Arberry, The Chester Beatty Library, A Handlist of the Arabic Manuscripts, Dublin 1963, VI, 51; Hayreddin ez-Ziriklî, el-AǾlâm, Beyrut 1990, VI, 193; Ömer Rızâ Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, Beyrut 1993, X, 138; Âyide İbrâhim Nusayr, el-Kütübü’l-ǾArabiyyetü’lleti nüşiret fî Mıśr fi’l-ķarni’t-tâsiǾ Ǿaşer, Kahire 1990, s. 59, 69; J. Sublet, “Une itinéraire du fiqh Šafi‘ite d’après al-Hatîb al-Usmânî”, Arabica, XI/2, Leiden 1964, s. 188-195.
Ali İhsan Pala