NÜVEYRÎ, Muhammed b. Kāsım
(محمّد بن القاسم النويري)
Muhammed b. Kāsım b. Muhammed en-Nüveyrî el-Mâlikî el-İskenderânî (ö. 775/1374’ten sonra)
Memlükler devri tarihçisi.
Muhtemelen Yukarı Mısır’ın (Saîd) Nüveyre köyünden olduğu için Nüveyrî nisbesiyle tanınır. Kaynaklarda zikredilen ve Mâlikî mezhebine mensup olduğunu belirten “Mâlikî” nisbesini (meselâ bk. Sehâvî, s. 248), İbn Hacer el-Askalânî Endülüs’teki Mâleka şehrine nisbetle “Mâlekī” şeklinde kaydeder (ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 142). Buradan hareketle onun Endülüs asıllı olduğu ve atalarının Endülüs’ten İskenderiye’ye gelip yerleştiği sonucu çıkarılabilirse de bu konuda kesin bir şey söylemek mümkün değildir. Zilhicce 737’de (Temmuz 1337) türbeleri ziyaret için İskenderiye’ye gelen ve çok beğendiği bu şehirde yaşamaya karar veren Nüveyrî, Franklar tarafından işgal edilmesi üzerine (Muharrem 767 / Ekim 1365) şehri terketti ve Franklar’ın kısa süren işgalinin ardından tekrar İskenderiye’ye döndü. Franklar’ın şehirde yaptığı tahribatı gördükten sonra bu olayları anlatan bir kitap yazmaya karar verdi. 767’de (1366) telif etmeye başladığı Kitâbü’l-İlmâm adlı eserini Zilhicce 775’te (Mayıs 1374) tamamladığına dair rivayet dikkate alınırsa bu tarihten sonra ölmüş olmalıdır. Hatta kitabında 777 (1375-76) yılında Sicilya adasının müslümanların hâkimiyetinden çıkıp Normanlar’ın eline geçişi anlatıldığına göre (el-İlmâm, III, 120) -eğer bu bilgi başka bir müellif tarafından ilâve edilmemişse- onun bu tarihte hayatta olduğu söylenebilir.
Esas itibariyle Haçlılar’ın İskenderiye’de yaptığı tahribatı yazmayı planlayan Nüveyrî, çoğu zaman amacının dışına çıkarak birbirleriyle ilgisi olmayan konulara yer vermiştir. Müellif tam adı Kitâbü’l-İlmâm bi’l-iǾlâm fîmâ ceret bihi’l-aĥkâm ve’l-umûri’l-maķđiyye fî vâķıǾati (vaķǾati)’l-İskenderiyye ve Ǿavdühâ ilâ ĥâletihi’l-marżıyye olan eserine İskenderiye’den kısaca bahsederek başlar. Sâsânî İmparatorluğu, Roma İmparatorluğu, Bizans İmparatorluğu ve Bizanslılar’ın müslümanlarla yaptıkları savaşlar, müslümanların Asya ve Afrika’da gerçekleştirdikleri fetihler hakkında bilgi verir. Eserinde sistematik olmamakla beraber İskenderiye’nin kuruluşundan itibaren kendi zamanına kadar gelen tarihiyle ilgili önemli bilgiler aktaran Nüveyrî Kıbrıs Haçlı Kralı Pierre de Lusignan tarafından idare edilen müttefik Haçlı ordularının Muharrem 767’de (Ekim 1365) İskenderiye’ye sefer düzenleyip şehri ele geçirdiklerini, bir hafta süreyle yağmalayıp harabeye çevirdiklerini, şehirde bulunan müslümanlara karşı her türlü vahşeti revâ gördüklerini, bununla yetinmeyip yerli hıristiyan ve yahudilere de önemli ölçüde zarar verdiklerini bizzat kendi tuttuğu notlara ve müşahedelerine dayanarak ayrıntılı biçimde anlatmıştır. Haçlıların İskenderiye’yi işgali konusunda Guillaume de Machaut’nun La prise ou chronique du roi Pierre Ier de Lusignan adlı eseri (Cenova 1877) Batı’da, Nüveyrî’nin el-İlmâm’ı Doğu İslâm âleminde yazılan en önemli kaynak olma özelliğini taşımaktadır. Tarihî bilgilerin yanında edebiyat, fıkıh, kelâm, hadis, coğrafya, astronomi, botanik ve zoolojiye de yer verilen eser bu yönüyle bir ansiklopedi özelliği göstermektedir. Müellifin hayatının kırk yılını geçirdiği İskenderiye’nin mimari eserleri, surları, kapıları, hanları ve insanları hakkında sağlıklı bilgilere sahip olması ve anlattığı olaylara tanıklık etmesi esere ayrı bir değer kazandırmaktadır. İskenderiye dışında Mısır’ın diğer şehirlerinde meydana gelen olaylar hakkında verilen mâlumat birinci el kaynaklardan derlenmiştir. Kitâbü’l-İlmâm Akdeniz, Kızıldeniz ve Hint Okyanusu’nda, ayrıca büyük nehirlerdeki gemicilik faaliyetlerine dair orijinal bilgiler içermektedir. H. Kindermann, Arap denizciliği ve gemiciliğiyle ilgili çalışmasını büyük ölçüde bu esere dayandırmıştır. Eser Ortadoğu müslümanlarıyla Batılı hıristiyanlar arasında meydana gelen savaşlar, İslâm savaş sanatı, savaş stratejileri, savaş araç ve gereçlerine dair önemli mâlûmat içerir. Mısır’ın eski tarihine geniş yer ayıran müellif piramitler, eski Mısır kralları, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler, Abbâsîler, Tolunoğulları, İhşîdîler, Fâtımîler ve Eyyûbîler devrindeki Mısır hakkında bilgi verdikten sonra Bağdat’ın Moğollar tarafından istilâsını ve tahribatını anlatır. Ancak Nüveyrî’nin asıl tarihçiliği, görgü şahidi olduğu olaylar ve tanıdığı şahıslar hakkında verdiği bilgilerde kendini gösterir. Özellikle Memlükler devri Mısır tarihinin Sultan I. Baybars’tan (1260-1277) çağdaşı el-Melikü’l-Eşref Şa‘bân’a (1363-1376) kadar olan kısmı kısa fakat değerli mâlumat içerir. Eserin hemen her bölümünde âyet ve hadislere yer veren Nüveyrî, hem kendi şiirleri hem diğer şairlerin şiirlerinden yaptığı nakillerle olayların ve bazı insanların kişiliklerinin
aydınlatılmasına katkıda bulunmuş, ayrıca çeşitli hikâyelere ve masallara da yer vermiştir. Kitabın tenkitli neşri Etienne Combe ve Aziz Suryal Atıya tarafından gerçekleştirilmiş (I-VI, Haydarâbâd 1388-1393/1968-1973), Otfried Weintritt eser üzerinde bir çalışma yapmıştır (bk. bibl.).
BİBLİYOGRAFYA:
Muhammed b. Kāsım en-Nüveyrî, el-İlmâm (nşr. E. Combe - Aziz Suryal Atıya), Haydarâbâd 1388-93/1968-73; I-VI, Aziz Suryal Atıya’nın girişi, s. 1-6; İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, IV, 142; Sehâvî, el-İǾlân bi’t-tevbîħ, s. 248; Keşfü’ž-žunûn, I, 282; Brockelmann, GAL, II, 44-45; Suppl., II, 34; Kehhâle, MuǾcemü’l-müǿellifîn, XI, 147; Sarton, Introduction, III/2, s. 1782-1783; F. Rosenthall, Ǿİlmü’t-târîħ Ǿinde’l-müslimîn (trc. Sâlih Ahmed el-Alî), Bağdad 1963, s. 213; Şâkir Mustafa, et-Târîħu’l-ǾArabî ve’l-müǿerriħûn, Beyrut 1990, III, 219; O. Weintritt, Formen Spätmittelalterlicher Islamischer Geschichtsdarstellung Untersuchungen zu An-Nuwairī al-Iskandarānīs Kitāb al-Ilmām und verwandten Zeitgenössischen Texten, Beirut 1992; Aziz Suryal Atıya, A Fourteenth Century Encyclopedist from Alexandria: A Critical and Analytical Study of al-Nuwairy al-Iskandarāni’s “Kitāb al-İlmām”, Salt Lake City / Utah 1977; C. E. Bosworth, “al-Nuwayrī”, EI² (İng.), VIII, 155; Eymen Fuâd Seyyid, “İskenderiye”, DİA, XXII, 576.
Mustafa Öz