NİZÂMEDDİN HÂMÛŞ

(نظام الدين هاموش)

(ö. 853/1449 civarı)

Nakşibendî şeyhi.

Muhtemelen Semerkant’ta doğdu ve orada yetişti. Bahâeddin Nakşibend’in halifelerinden Alâeddin Attâr’ın mürididir. Sükût ve istiğrak hali galip olduğu için “Hâmûş” (suskun) lakabıyla tanınmıştır. Semerkant’ta yaşayan Nizâmeddin bir ara bu şehre gelen Alâeddin Attâr ile görüşüp kendisine intisap etti. Seyrü sülûkünü onun yanında tamamladı. Şeyhinin vefatından sonra Semerkant’ta irşad faaliyetine başladı. Mâverâünnehir’in meşhur âlimlerinden Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Alâeddin Attâr’a intisap edince Attâr onun tasavvufî eğitimi için Nizâmeddin Hâmûş’u görevlendirdi. Nizâmeddin Hâmûş’un, şeyhlik iddiasında bulunduğu ve Cürcânî’yi mürid edindiği söylenerek Attâr’a şikâyet edildiği, Çagāniyân tarafında bulunan Attâr’ın Semerkant’a haber gönderip Hâmûş’u huzuruna çağırdığı, Hâmûş’un Cürcânî ile birlikte Çagāniyân’a gittiği, yapılan görüşmenin ardından söylentilerin dedikodudan ibaret olduğunun anlaşıldığı kaydedilmektedir.

Rivayete göre Nizâmeddin Hâmûş’un oğlu Semerkant’ta Uluğ Bey’in hareminden bir kadınla gönül ilişkisine girmiş, ancak olay duyulunca kaçmış, bunun üzerine Uluğ Bey Nizâmeddin Hâmûş’u huzuruna getirtip kendisini azarlamış, aralarında geçen konuşmalardan sonra onu serbest bırakmıştır. Diğer bir rivayete göre ise bazı kimseler Uluğ Bey’e Nizâmeddin Hâmûş’un halkı etkileyip kendisine bağladığını, halkın da ona çok itibar ettiğini, saltanata özenip isyan etmesinden korkulduğunu söyleyince hükümdar onun Semerkant’tan ayrılmasını istemiş, bu sırada Semerkant’ta bulunan Ubeydullah Ahrâr da onu Taşkent’e götürüp evinde misafir etmiştir. Bir süre sonra Taşkent’te doksan yaşlarında vefat eden Nizâmeddin Hâmûş’un eski muteber kaynaklarda ölüm tarihi kaydedilmemiştir. Dârâ Şükûh ve ondan naklen geç döneme ait bazı kaynakların verdiği 7 Cemâziyelâhir 860 (13 Mayıs 1456) tarihi halifesi Sa‘deddîn-i Kâşgarî’nin vefat tarihidir. Nizâmeddin, Uluğ Bey’in öldürüldüğü tarih olan 853’e (1449) yakın bir tarihte vefat etmiş olmalıdır.

Nizâmeddin Hâmûş’un çok hassas olduğu, yanındaki insanların halinden etkilendiği, hatta soğuk bir günde değirmen suyuna düşen müridinin üşümesiyle onun da üşümeye başladığı, müridi ısındıktan sonra kendisindeki üşüme durumunun da sona erdiği nakledilmektedir. İnsanlara “sen” diye tekil olarak hitap eden, çoğul hitabın kesrete işaret ettiğini ve tevhid ehlinin tekil ifade kullanmasının daha doğru olduğunu söyleyen Hâmûş’un mezar ziyaretinde bir Fâtiha, bir Âyetü’l-kürsî, on iki İhlâs ve iki salavattan oluşan bir terkibi okumayı alışkanlık haline getirdiği


bilinmektedir. İlk dönem Nakşibendî geleneğinde rüya tabirine fazla önem verilmezken Herat’a giden müridi Sa‘deddin-i Kâşgarî’ye rüyalarını orada bulunan Zeynüddin el-Hâfî’ye yorumlatmasını tavsiye etmesi onun meşrebini göstermesi bakımından önemlidir. Nizâmeddin Hâmûş’un Nakşibendiyye’nin seyrü sülûk âdâbına dair küçük bir risâlesi günümüze ulaşmıştır (Risâle der Beyân-ı Ŧarîķ-ı Naķşbendiyye, Süleymaniye Ktp., Âşir Efendi, nr. 443, vr. 153b-154a). Mirǿâtü’l-îmân adında bir eser de ona nisbet edilmektedir (Nefîsî, I, 278-279). Silsilesi halifesi Sa‘deddîn-i Kâşgarî tarafından devam ettirilmiştir.

BİBLİYOGRAFYA:

Abdurrahman-ı Câmî, Nefeĥâtü’l-üns (nşr. Mahmûd Âbidî), Tahran 1375 hş., s. 404-407; Mîr Abdülevvel Nîşâbûrî, Melfûžât-ı Aĥrâr (Aĥvâl ve Süħanân-ı Ħâce ǾUbeydullāh Aĥrâr içinde, nşr. Ârif Nevşâhî), Tahran 1380 hş., s. 161, 166, 192-193, 213, 216, 226, 280, 286, 396; M. Kādî Semerkandî, Silsiletü’l-Ǿârifîn ve teźkiretü’ś-śıddîķīn, Süleymaniye Ktp., Hacı Mahmud Efendi, nr. 2830, vr. 75b, 166a-167b; Fahreddin Safî, Reşeĥât-ı ǾAynü’l-ĥayât (nşr. Ali Asgar Muîniyân), Tahran 1977, I, 190-205, 229; Ali b. Mahmûd Ebîverdî, Ravżatü’s-sâlikîn, Kitâbhâne-i Gencbahş (İslâmâbâd), nr. 4049, s. 19-27; Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 270-271; Ebü’l-Bekā Hâce Cânî, CâmiǾu’l-maķāmât, Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 9339, vr. 49b; Dârâ Şükûh, Sefînetü’l-evliyâǿ, Leknev 1862, s. 81-82; Mecdüddin Ali Bedahşânî, CâmiǾu’s-selâsîl, Kitâbhâne-i Gencbahş (İslâmâbâd), nr. 1060, s. 715-717; M. Tâhir Hârizmî, Silsile-i Naķşbendiyye, Özbekistan Fenler Akademisi Bîrûnî Şarkiyat Enstitüsü Ktp., nr. 69, vr. 132b-133b; Gulâm Server Lâhûrî, Ħazînetü’l-Ǿaśfiyâǿ, Kanpur 1312/ 1894, I, 570-573; Nâsıruddin Buhârî, Tuĥfetü’z-zâǿirîn, Buhara 1910, s. 57; Nefîsî, Târîħ-i Nažm u Neŝr, I, 278-279; Ma‘sûm Ali Şah, Ŧarâǿiķ, III, 62; Ali Asgar Muîniyân, “Ħâce Nižâmeddîn-i Hâmûş”, Yaġmâ, XXXI/10, Tahran 1357, s. 671-673.

Necdet Tosun